خاتم‌کاری از صنایع دستی ایران است. خاتم، خاتم سازی یا خاتم کاری، هنری است که با مثلث‌های کوچک یا چندضلعی‌های منظم، با تعداد اضلاع متفاوت خلق می‌شود و سپس روی زمینه ی چوبی نصب می گردد. گاهی اوقات خاتم‌سازان، خاتم را با هنر دیگری به نام معرق می‌آمیزند که حاصل آن هنری به نام «خاتم معرق» است که جلوه و زیبایی خاصی دارد. در خاتم کاری هرچه طرح‌ها ریزتر باشند خاتم مرغوب‌تر و با ارزش‌تر است.
این هنر قدمتی کهن دارد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی خود رسید. روایت های زیادی خواستگاه خاتم کاری را شیراز می دانند زیرا قدیمی ترین آثار خاتم کاری در این شهر دیده شده است. یکی از نمونه های آن، استفاده از هنر خاتم کاری مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز است که قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال دارد. هم اکنون نیز خاتم کاری در بخش‌های مختلفی از ایران به خصوص در شیراز و اصفهان رواج دارد.
خاتم از نظر گل تنوع زیادی دارد، از میان آن ها می توان به: خاتم پره وارو، پره ای، ابری، نه گلی لایه دار، شش و لوز، بته جقه ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم دورنگ اشاره کرد. از انواع حاشیه نیز می توان حاشیه شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره دار، شمسه دار و حاشیه تخمه دار را نام برد.
ابزار کار خاتم کاری:
انواع اره، انواع رنده، پرس، خط کش، انواع تنگ ها، چسب مخصوص، گیره فلزی، چکش، دریل و مته، دستگاه دینام، سوهان، گاز انبر، مغار، متر فلزی، گونیا و پرگار.
مواد و مصالح خاتم سازی
چوب: انواع چوب اعم از چوب فوفل، بقم، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، نارنج و شمشاد.
فلز: مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم و گاها نقره.
استخوان: استخوان شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی.
رنگ سبز: این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجایی که تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.
از دیگر مواد موردنیاز می توان به صدف، نخ پرک، سریشم و لاک اشاره کرد.
محصولات تولیدی خاتم‌سازان
انواع قاب قرآن، قاب عکس، شکلات‌خوری، میز، صندلی، جعبه‌ی سیگار، جعبه کارد و چنگال، ساعت، جاکلیدی، جاقلمی، جلدآلبوم و …
مراحل ساخت خاتم
خاتم کاری مراحل مختلفی دارد. ابتدا برای تهیه قطعات منظم هندسی، انواع چوب‌ها و استخوان‌ها را با وسایل ویژه‌ای به طول سی سانتی‌متر و با قطرهای یک تا دو و نیم میلی‌متر (معمولا به صورت مثلث) می‌برند. با مفتول‌های فلزی نیز این اشکال هندسی را می‌سازند. سپس این مثلت‌های چوبی، استخوانی و فلزی را بر اساس طرح از پیش مشخص شده و به وسیله چسب (سریشم به صورت گرم یا چسب سفید به صورت سرد) در کنار هم چسبانده می‌شوند و با نخ محکم بسته می‌شوند. به این قطعه پره می‌گویند. این کار ادامه دارد و با چسباندن پره‌ها در کنار هم تکرار می‌شود تا در نهایت و پس از مراحلی چون پرس و لاک و صیقلی کردن، طرح و شکل مورد نظر ساخته می‌شود و روی ظروف و اشیا به کار گرفته می‌شود و محصولات خاتم کاری ساخته می‌شود.
روغنکاری خاتم
براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما؛ اشیا خاتم کاری شده را روغن کاری می کنند. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) به کار می رفت. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.
خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد.
