زراعت گیاهان داروئی “رازک”

“رازک” با نام انگلیسی ” Hops ” که به عربی “حشیشة الدینار” نامیده می شود.

این گیاه دارای سوابق کاربرد دارویی بیش از هزار سال است که از قدی الایام در باغچه های منازل اروپا کشت می گردیده است.

دانشمندان از قرن ها پیش بر فواید دارویی و تسکین بخشی دردها اعتقاد داشتند تا اینکه در سال ۱۹۸۳ میلادی ماده ای شیمیایی و مسکن بنام ” ۲methyl-3butene ” از برگ های گیاه “رازک” استخراج گردید.

گیاهی دارای است که بیشترین کاربردش در تهیّه نوشابه هایی چون “ماء الشعیر” می باشد.

پزشکان چینی، یونانی و رومی “رازک” را بعنوان یک هاضم عالی استفاده می کردند.

طبیعی دان مشهور رومی بنام ” Pliny ” توصیه می کرد که مردم از شاخه های جوان “رازک” بعنوان سبزی در غذاها بهره گیرند.

در انگلستان از ازمنه قدیم بعنوان هاضم و اشتهاآور استفاده می گردید تا اینکه در سال های ۱۵۰۰ میلادی به خاصیت نگهدارندگی آن پی بردند و آنرا در نوشیدنی سنتی انگلستان بنام ” ale ” افزودند و آنرا به ماءالشعیر تلخ تبدیل نمودند.

سرخ پوستان آمریکای شمالی از  آن برای درمان “گوش درد” و “دندان درد” بصورت “برگ گرم شده” بهره می گرفتند. همچنین برای رفع اضطراب روزی چند بار از چای “رازک” مصرف می نمودند.

پزشکان قرن نوزدهم از “رازک” برای رفع هیجانات و ناراحتی های حاصل از مصرف الکل استفاده می نمودند چنانکه می گویند “جورج سوّم” برای کاهش علائم بیماری ها بر روی بالشی مملو از گل های “رازک” می خوابید.

گیاهشناسی:

گیاهی علفی، چند ساله (بجز گونه “H.japonicus” که یکساله است) با ریشه های عمیق، منشعب و بالارونده با نام علمی ” Humulus lupulus L. ” می باشد. این گیاه ۲ پایه(دارای بوته های نر و ماده مجزا)و سطحش پوشیده از تارهای خشن است.

“رازک” از راسته “گل سرخ”( Rosales )و تیره شاهدانگان(Cannabinaceae )و جنس “رازک ها” (Humulus )محسوب می شود.

“رازک” یک گیاه پیچنده خزاندار و مقاوم به سرما محسوب می شود.

دارای ریشه هایی گوشتی، ضخیم و عمیق می باشد.

ریزوم های گیاه “رازک” دارای طولی ۴۰ – ۲۰ سانتیمتری و قطری ۵ – ۳ سانتیمتری می باشند. از ریزوم ها انشعابات متعددی خارج می گردند که به “ریشه های تابستانه” معروفند و کم و بیش سطحی هستند. از ریزوم ها ساقه های زیرزمینی بنام “ریشه رُست” خارج می شوند که بر روی آنها در فواصل هر ۱۰ – ۸ بند (گره)ساقه ای جدید بطور قائم رشد می یابد.

ساقه های “رازک” بلندند و درحالیکه به دور هم و به دور قیم در جهت عقزبه های ساعت می پیچند، به سمت بالا صعود می نمایند. ضخامت ساقه ها ۳ – ۵.۱ سانتیمتر که قسمت تحتانی آنها بعد از سال دوّ م بحالت خشبی در می آیند. رنگ ساقه ها در ارقام مختلف از سبز روشن، سبز تیره تا قرمز متمایل به سبز متفاوت است.

رشد این گیاه نسبتا سریع است بطوریکه می تواند حدود ۵۰ – ۲۰ سانتیمتر در هفته رشد یابد و تا ارتفاع ۱۰ متری برسد.

برگ های گیاه “رازک” به صورت متقابل، دندانه دار و پنجه ای یعنی مرکب از ۵ – ۳ لوپ نامساوی است.

برگ ها به رنگ سبز تیره دیده می شوند که به علت وجود زواید کرک مانند دارای سطحی ناصاف می باشند.

گل های گیاه “رازک” در فاصله ماه های تیر تا مهر ظاهر می شوند. این گل ها در ابتدا به رنگ سبز هستند لذا به سختی تشخیص داده می شوند.

گل های نر “رازک” در انتهای انشعابات بصورت مجتمع و گل آذین خوشه از بغل برگ ها ظاهر می گردند.

هر گل نر درون یک پوشش مرکب از ۵ گلبرگ آزاد قرار دارند که در داخل آنها ۵ عدد پرچم منطبق بر کاسبرگ ها جای دارند و بر روی شاخه های فرعی رشد می یابند.

گل های ماده بفرم مخروط مانند به قطر ۲ – ۱ سانتیمتر، بیضی شکل و مجتمع به رنگ سفید مایل به حنایی دیده می شوند.

فقط گل های ماده این گیاه مصارف دارویی و صنعتی دارند.

میوه این گیاه از نوع “فندقه” است و دارای تارهای ترشحی فراوانی در سطح و قاعده میوه ها برنگ زرد لیمویی می باشد.

کُ رک های سطح گیاه دارای ماده ای بنام ” Lupulone ” است که در صنایع دارویی و غذایی کاربرد دارد.

بوته های گیاه “رازک” بطور متوسط ۱۸ – ۱۶ سال عمر می کنند ولیکن در شرایط مناسب تا ۳۰ سال نیز قادر به بقاء خواهد بود امّا بهترین عملکرد گل های ماده را در سال های ۱۶ – ۱۰ عرضه می دارد.

ارقام گیاه رازک

گیاه “رازک” دارای ارقام مختلف چون: “رازک سرخ”، “رازکسبز”، “رازک دورگه” می باشد.

آن را بر حسب دورۀ رویش و زمان جمع آوری گل های ماده به سه گروه تقسیم می نمایند: زودرس – متوسط رس – دیررس.

نیازهای اکولوژیکی و پراکنش جغرافیایی:

“رازک” از لحاظ شرایط اکولوژیکی به آب و هوای نسبتا خنک و دمای متوسط حدود ۱۸ – ۱۵ درجه سانتیگراد نیازمند است. “رازک” به درجه حرارت زیادی نیاز ندارد چنانکه اندام های هوایی آن به دما حساس هستند ولیکن اندام های زیرزمینی چنین حساسیتی ندارند.

نیاز حرارتی (ضریب حرارتی)گیاه در طول فصل رشد به ۲۰۰۰ – ۱۷۰۰ درجه سانتیگراد می رسد.

گیاه “رازک” از آغاز رویش تا تشکیل گل ها به ۱۷۰۰ – ۱۶۰۰ ساعت روشنایی نیازمند است.

“رازک” در مناطقی می روید که دارای حداقل ۶۰۰ – ۵۵۰ میلیمتر بارندگی باشند و توصیه می گردد که در مناطق بادخیز و همچنین اراضی دارای سطح آب زیر زمینی بالا از کاشتن آن خودداری شود. گیاه “رازک” می تواند نیازهای آبی خود را از اعماق زمین جذب نماید.

“رازک” به خاک های دارای بافت لومی و غنی از ترکیبات کلسیمی با PH حدود خنثی(۷-۶.۵) نیازمند است.

خاک مناسب برای کاشت “رازک” باید دارای زهکش عالی باشد.

بهتر است در بخش های آفتابگیر مزارع و باغچه ها کشت نمود ولیکن امکان کاشت آنها در قسمت های سایه-روشن نیز وجود دارد.

“رازک” بیشترین گل ها و مواد مؤثره را در شرایطی بروز می دهد که از نظر اقلیمی در دوره گلدهی با شب های سرد و مرطوب مواجه باشد.

این گیاه بیشتر در نواحی شمال ایران از جمله: استان گلستان (گرگان)، بندر گزَ، زرین گل، مازندران چالوس و تنکابن، گیلان (رشت)، لاهیجان، آستانه اشرفیه و آستارا و آذربایجان(تبریز)بحالت خودرو می روید.

گیاه “رازک” بحالت خودرو در جنگل ها و اماکن سایه دار می روید ولیکن بواسطه از بین رفتن رویشگاه ها های طبیعی از دامنۀ گسترش این گیاه در شمال ایران به شدت کاسته شده است بنحوی که در مواردی بسختی می توان آنرا در مناطق حاشیه جنگل ها یافت.

این گیاه را در بسیاری از نقاط جهان از جمله: اروپای غربی، هند، چین، استرالیا و آمریکا کشت می کنند.

موارد استفاده “رازک”:

بخش مورد استفاده در گیاه “رازک” همان مخروط های ماده (گل های ماده) موسوم به ” strobiles ” هستند که دارای دارای بوی مطبوع ولیکن طعم تلخ می باشند. میوه های سبز متمایل به زرد، گل آذین هایی که قبل از رسیدن کامل جمع آوری می شوند و همچنین تارها و غده های جدا شده از سطح برگ ها استفاده می گردند.

کاربرد عمدۀ این گیاه در تولید “ماءالشعیر” به دلیل طعم تلخ آن می باشد زیرا عصارۀ “رازک” بعنوان طعم دهنده در غذا و صنعت نوشابه سازی مصرف می شود.

در قدیم نیز از خاصیّت مُدر بودن “رازک” استفاده می گردید. از دیگر مصارف سنتی “رازک” را درمان انقباضات روده ای، بیماری سل، التهاب مثانه و مواردی از سرطان را می توان نام برد.

حمام کردن در وان زوائد حاصل از تخمیر “رازک” خواصی جوان کننده دارد و برای رفع مشکلات قاعدگی مژثر می باشد.

برخی اوقات در افرادی که گل های “رازک” را می چیدند، اثرات آرام بخش مشاهده می شد لذا از گل های “رازک” بعنوان مسکّن بهره می گرفتند.

همچنین بمنظور رفع مشکلات عصبی اقدام به گذاشتن گل های “رازک” درون بالش می نمودند.

“رازک” دارای اثر آرام بخش می باشد بخصوص هنگامی که همراه با آرام بخش های دیگر گیاهی نظیر “والرین” مصرف می گردد.

از آن در بدخوابی عصبی و استرس ها استفاده می شود.

امروزه از انواع “رازک” به دلیل خاصیت نرم کنندگی در فرآورده های آرایشی-درمانی پوستی بهره می برند.

این گیاه بصورت “دَم کرده” با مزۀ تلخ بعنوان مقوی معده، محرک اشتها و افزایندۀ ترشحات معده کاربرد دارد.

در طب سنتی از “دَم کرده” این گیاه جهت درمان زخم معده و بعنوان ضد ورم مثانه بهره می گرفتند.

برای رفع بی خواب بهتر است از گل های مادۀ تازه خشک شده و حتی از گل های فریز شده بهره گرفت که در این صورت بر روی ۲ قاشق چایخوری از گل ها باید یک لیوان آب جوش بیفزائید و پس از ۱۰ – ۵ دقیقه آنرا صاف نموده و میل کنید.

خواص میکرب کشی “رازک” مشابه آنتی بیوتیک های ملایم و برعلیه باکتری های “گرم مثبت” می باشد.

از عصاره حاصل از گل های مادۀ “رازک” در صنایع نوشابه سازی بصورت بسیار گسترده ای استفاده می گردد زیرا عصاره “رازک” ویژگی های خاصی به ماءالشعیرها می دهد بطوریکه با رسوب بسیاری از املاح نظیر پروتئین ها سبب شفافیت نوشابه های طبیعی می شوند و به آنها طعم ویژه ای می بخشند.

“رازک” را می توان بعنوان یک آنتی بیوتیک طبیعی و فوری بر روی بریدگی هایی که در حین فعالیت های کشاورزی حادث می شوند، بهره گرفت.

دانشمندان فرانسوی عقیده دارند که مصرف “رازک” بعنوان یک ماده ضد اسپاسم می تواند باعث نرم شدن آستر مجاری دستگاه هاضمه و آرامش آن گردد.

دانشمندان آلمانی ادعا می کنند که “رازک” دارای مواد شیمیایی مشابه هورمون زنانه “استروژن” است که خاصیت تنظیم کنندگی عادات ماهیانه بانوان را برعهده دارد.

جوشانده گل های “رازک” را برای رفع تورّم و سختی رحم بکار می برند.

عوارض جانبی رازک

مصرف “رازک” ممکن است در بعضی افراد ایجاد حساسیّت پوستی نماید که علتش مربوط به گرده های این گیاه می باشند.

وجود گل های خشک کهنه در بالش می تواند دارای خاصیت محرک عصبی باشد.

جمع آوری گل های “رازک” ممکن است در برخی افراد که در تماس با آن قرار می گیرند، سبب تنگی نفس و سایر اختلالات تنفسی، تب و تعریق گردد.

نگهداری رازک

“رازک” باید دور از نور و در هوای سرد نگهداری شود ولیکن حداکثر مدت نگهداری نباید بیشتر از یکسالباشد.

خواص دارویی گیاه “رازک” بطور چشمگیری به تازه و یا کهنه بودن آن بستگی دارد چون مواد موجود در “رازک” با گذشت زمان اکسید می گردند چنانکه مصرف تازۀ گل های ماده “رازک” برای رفع بدخوابی بسیار مؤثر است در صورتی که خشک شدۀ گل های ماده این گیاه برای پُر کردن بالش افرادی که دارای بی خوابی هستند، مناسب ترند. تعویض گل های خشک ماده این بالش ها باید هر ۳ – ۲ ماه یکبار صورت پذیرند.

مصارف غیر دارویی رازک

در صنعت از الیاف فیبری گیاه “رازک” در ساختن طناب و پارچه های خشن شبیه کرباس استفاده می کنند.

منابع و مآخذ:

۱) آخوندزاده، ش – ۱۳۷۹ – دایرة المعارف گیاهان دارویی – جهاد دانشگاهی تهران

۲) آریاپور، ع و همکاران – ۱۳۸۹ – گیاهان دارویی، معطر و صنعتی جنگل و مرتع – مؤسسه آموزش عالی علمی کاربردی کشاورزی

۳) اکبری نیا، احمد – ۱۳۸۲ – بررسی عملکرد و ماده مؤثره زنیان در سیستم های کشاورزی متداول، ارگانیک و تلفیقی – پایان نامه دکتری دانشگاه تربیت مدرس

۴) امیدبیگی، رضا– ۱۳۷۹ – تولید و فرآوری گیاهان دارویی، جلد سوّم – آستان قدس رضوی

۵) امیدبیگی، رضا – ۱۳۷۶ – رهیافت های تولید و فرآوری گیاهان دارویی، جلد دوّم – طراحان نشر

۶) اهوازی، مریم و همکاران – ۱۳۸۹ – بذر گیاهان دارویی، جلد اوّل – جهاد دانشگاهی تهران

۷) برنا نصرآبادی، فاطمه – ۱۳۸۴ – اثر زمان های مختلف بر رشد، عملکرد و مقدار اجزاء تشکیل دهندۀ اسانس بارشبی – پایان نامه کارشناسی ارشد تربیت مدرس

۸) پورفخاران، م و همکاران – ۱۳۹۰ – راهنمای جامع گیاهان دارویی، جلد دوّم – گنجینه سلامت

۹) جعفرنیا، س و همکاران – ۱۳۸۸ – راهنمای جامع و مصوّر خواص و کاربرد گیاهان دارویی – مجتمع آموزش کشاورزی سبز ایران

۱۰) حجازی، اسداله – ۱۳۷۲ – کلید بذرشناسی برای رشته های کشاورزی، جلد دوّم – جهاد دانشگاهی ماجد

۱۱) زرگری، علی – ۱۳۷۶ – گیاهان داروئی، جلد چهارم – دانشگاه تهران

۱۲) صمصام، ش – ۱۳۷۴ – پرورش و تکثیر گیاهان دارویی – نشر مانی

۱۳) طاهریان، کاظم – ۱۳۷۴ – اطلاعات گیاهان دارویی – مرکز تحقیقات منابع طبیعی سمنان

۱۴) عمویی، ع.م – ۱۳۸۸ – زراعت گیاهان دارویی و معطر، جلد اوّل – مؤسسه آموزش عالی علمی کاربردی کشاورزی

۱۵) قهرمان، ا – ۱۳۶۲ – فلور ایران – مؤسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع

بيشتر بخوانيد:

زراعت گیاهان داروئی “مرزنگوش”

زراعت گیاهان داروئی “جین سینگ”

زراعت گیاهان داروئی “گلپر”