باقیمانده حیوانات دریائی در خوراک دام و طیور

از ماهی می‌توان به‌صورت کامل آن و چه از باقیمانده‌اش در تغذیه دام و تغذیه طیور استفاده به‌عمل آورد. بطورکلی ماهی‌هایی را که مورد مصرف تغذیه انسانی ندارند اغلب در همان محل صید به‌صورت غذای حیوانی درآورده و به بازار عرضه می‌نمایند.

روش دیگر نگهداری ماهی و باقیمانده آن که از سال‌ها قبل متداول می‌باشد، تهیه سیلوی ماهی است. بطورکلی این‌گونه باقیمانده‌ها در همان محل صید به‌دست می‌آیند و یا باقیمانده‌هایی است که ابتدا از کارخانجات ماهی مصرف‌کنی بدست می‌آید.

ماهی‌های پرچرب و یا باقی‌مانده آنها را قبل از اینکه چربی‌ها گرفته شده باشد برای مصرف در تغذیه دام و طیور چندان مناسب نمی‌باشند. مهمترین ماهی‌هائی که برای تهیه پودر ماهی مورد مصرف دارند از خانواده شگ ماهی‌ها یا (Clupeiden) Clupeifornes و نوعی ماهی ساردین و یا ماهی پرکای (نوی ماهی قرمز) یا آنچوی Sebastes می‌باشد. ماهی Hering یا شگ ماهی خود از دو نوع پرچرب و کم‌چرب تشکیل می‌شود.

برای اینکه از زود فاسد شدن پودر ماهی‌های پرچرب جلوگیری نمایند و درضمن از اثر منفی آن بر روی کیفیت فرآورده‌های حیوانی کاسته گردد، قبلا چربی آنها را تا حد امکان گرفته و بهذا باقیمانده آنرا بصورت پودر دربیاورند.

اهمیت پودر ماهی در تغذیه دام و طیور بسیار زیاد می‌باشد، ارزش ویژه این پودر بخصوص درمورد پرواربندی طیور بصورت فشرده Intensiv در داشتن مقدار زیادی پروتئین حیوانی با ترکیب مناسب آن می‌باشد، چه اکثرا فقط به‌وسیله پودر ماهی می‌توان احتیاجات اسیدهای آمینه ضروری این‌گونه حیوانات را برطرف نمود.

ماهی‌های کم‌چرب که برای تهیه پودر ماهی مورد استفاده قرار می‌گیرند از نوع ماهی‌های روغن مانند (Gadus) Gadiformes ازجمله Kabeljau، Cod، Shellfish) می‌باشند که بخصوص در کشورهای اروپایی و امریکائی دیده می‌شوند.

در این‌گونه ماهی‌ها ابتدا جگر (کبد) پرچرب آنها را خارج کرده و روغن آن‌را به وسایل مختلف برای تهیه روغن ماهی جدا می‌نمایند که درنتیجه مقدار چربی باقیمانده این ماهی‌ها بسیار کم و در حدود ۱ تا ۲ درصد است.

بطورکلی باید دانست چنانچه چربی پودر ماهی بیش از ۸ درصد نباشد، اثر منفی این چربی بر روی طعم و مزه گوشت، چربی، تخم‌مرغ و دیگر فرآورده‌های دامی قابل لمس نخواهد بود.

چنانچه مقدار چربی پودر ماهی بیش از ۸ درصد باشد، باید مدت تغذیه با این‌گونه پودر ماهی‌ها را کوتاه نموده و چند هفته قبل از کشتار و یا تولید محصول آنرا از جیره غذائی خارج نمود. درصورتی‌که درمورد پودر ماهی کم‌چرب می‌توان از آن در تمام مدت به مقدار کافی استفاده کرد.

از طرف دیگر باید توجه داشت که پودر ماهی‌های پرچرب به‌واسطه دارا بودن مقدار زیادی ویتامن‌های مختلف (ویتامین‌های محلول در چربی) داری اهمیت خاصی می‌باشند. مثلاً با استفاده از پودر شگ ماهی نروژی که معمولاً دارای ۸-۷ درصد چربی می‌باشد، می‌توان تا حدودی از شیوع بیماری راشیتیسم جلوگیری بعمل آورد.

در موقع خرید پودر ماهی باید توجه نمود که ناخالصی در آن وجود نداشته و نیز فاسد نشده باشد، چراکه از موقع صید دهید تا موقع تبدیل به پودر ممکن است در اثر بی‌توجهی و سهل‌انگاری مدت زمان زیادی به‌طول انجامیده و درنتیجه ماهی یا باقیمانده آن قبل از پودر شدن فاسد شده باشد. ذره‌بینی‌های موجود در دریا می‌توانند به‌خوبی در درجات ۵-۱۰ سانتی‌گراد رشد و نمو کرده و پس از صید ماهی باعث فساد آن گردند.

مخلوط بودن ماهی با دیگر جانوران دریائی و غیره کمتر در ماهی‌های اقیانوسی دیده می‌شود، درنتیجه این‌گونه ماهی‌ها دیرتر فاسد می‌گردند، درصورتی‌که ماهی‌های صید شده از دریاهای بسته و یا نزدیک خشکی‌ها و بنادر نه فقط ممکن است با خرچنگ، حلزون دریایی، صدف‌های دو کفه‌ای یا بی‌سران، ستاره دریایی (خارپوستان)، جلبک‌ها و… مخلوط باشند، بلکه نیز برا به‌واسطه دارا بودن ذره‌بینی‌های مختلف زود فاسد گردند.

ارزش واقعی ماهی و پودر آن را باید باتوجه به مطالب بالا تعیین نمود. اکثراً پودر ماهی حاصله از کشورهای امریکای جنوبی، هندوستان، پاکستان، و در بعضی مواقع حتی ژاپین کم‌ارزش می‌باشد. چه این گونه محصولات اغلب از ماهی‌های کم‌ارزش تهیه شده و نیز کاملاً خالص نمی‌باشد، و طرز صید، اغلب بسیار ابتدائی می‌باشد و محصول حاصله بیشتر اوقات آفتاب خشک است.

در این گونه محصولات اغلب علاوه ناخالصی‌های گفته شده در بالا پودر حاصله نه فقط دارای شن و گل و لای می‌باشد،، بلکه اغلب ذره‌بینی‌هایی بیماری‌زا مثلاً از دسته سالمونلا مانند تیفوس Thyphus و غیره  در آنها دیده شده است.

به‌همین جهت مصرف‌کنندگان پودر ماهی باید درموقع خرید آن دقت زیادی درمورد نوع محصول، کشور تولیدکننده یا صادرکننده، نحوه تهیه و تولید بنمایند. اغلب دیده شده است که بهترین و باارزش‌ترین نوع پودر ماهی نوعی است که با کیفیت بالا و قیمت زیاد و برعکس پودرهای ارزان قیمت دارای کیفیت بسیار کم و درنتیجه گران‌ترین آن می‌باشند.

درصد مقدار پروتئین یک پودر ماهی خوب نباید کمتر از ۵۵ باشد. چنانچه مقدار پروتئین پودرماهی بین ۵۵ – ۴۵ درصد باشد، نوع ماهی‌های تشکیل‌دهنده اغلب از ماهی‌های اطراف خشکی، بنادر و دریاهای بسته می‌باشد، چنانچه مقدار پروتئین پائین‌تر از ۴۵ درصد باشد، با اینکه نوع ماهی متشکله کم ارزش بوده است و یا اینکه درصد ناخالص بسیار بالا می‌باشد و حتی اغلب دیده شده است که از انواع ماهی‌های پرارزش در آنها وجود ندارد.

از لحاظ استاندارد بین‌اللملی چنانچه حداقل ۵۰ درصد پودر ماهی از یک ماهی بخصوص باشد می‌توان پودر حاصله را بنام همان ماهی نامید، مانند پودر شگ ماهی (پودر Hering) یا پودر ماهی ساردین و یا پودر ماهی تون (پودر Thun).

پودر ماهی که بیش از ۸ درصد چربی داشته باشد باید پودر ماهی پرچرب و آنکه درصد چربی آن بین ۳-۸ درصد باشد پودر ماهی معمولی و چنانچه درصد چربی کمتر از ۳ درصد باشد پودر ماهی کم‌چرب نامید.

اکثرا دیده شده است که برای نگهداری پودر ماهی از نمک استافده می‌کنند که البته هرچند این روش بسیار قدیمی می‌باشد، ولی هنوز در بعضی از کشورها معمول است. به‌علت اینکه نمک زیاد در جیره غذائی طیور باعث حساسیت و اختلالات گوارش شدید می‌شود، باید در موقع خرید پودر ماهی به این موضوع توجه دقیقی مبذول داشت.

چنانچه مقدار نمک پودر ماهی بیش از ۵ درصد باشد باید این نوع پودر را جزو پودر ماهی شور و اگر مقدار نمک بین ۳ تا ۵ درصد باشد جزو پودر ماهی معمولی و پودر ماهی که مقدار نمک آن کمتر از ۳ درصد باشد باید به‌عنوان پودر ماهی کم‌نمک خوانده شود. باید متذکر شد که حتی در بعضی از مواقع مقدار این نمک از ۱۵ درصد هم متجارز بوده است.

مقدار مواد معدنی پودر ماهی بستگی خاصی با نوع ماهی، مقدار استخوان، نوع باقیمانده مصرفی، طرز مخلوط کردن پودر، مقدار نمک، درجه ناخالصی و غیره دارد. (جدول ۴)

جدول ۴- درصد مواد معدنی چند نوع پودر ماهی بطور متوسط

همانطور که دیده می‌شود اولاً مقدار فسفر پودر ماهی بسیار بالا می‌باشد و ثانیاً مقدار نمک آن را می‌توان از روی مقدار سدیم و کلر تشخیص داد. چنانچه درصد این دو از یک یا دو درصد بیشتر باشد می‌توان اطمینان داشت که حتماً مقداری نمک در پودر مربوطه وجود دارد. چون رابطه کلسیم و فسفر در پودر ماهی حدود یک به یک است، درموقع جیره‌بندی باید به این موضوع توجه شود.

ارزش غذایی و ترکیب مواد غذایی متشکله پودر ماهی برحسب عوامل گوناگون متفاوت می‌باشد. در جدول ۵ ترکیب متوسط و ارزش غذایی چند نوع پودر ماهی آورده شده است.

جدول ۵- ترکیب و ارزش غذایی چند نوع پودر ماهی بطور متوسط (درصد)

مقدار مصرف پودر ماهی در جیره دام پرواری برابر ۲۰۰-۲۵۰ گرم در روز می‌باشد، چنانچه مقدار مصرف از حد فوق بیشتر نشود، هیچ تاثیری برروی مزه، بو و طعم گوشت حاصله به‌وجود نخواهد آمد. مقدار نمکی که دام و طیور می‌توانند بدون نشان دادن حساسیت تحمل نمایند برابر یک گرم وزن بدن در روز می‌باشد که درنتیجه باید باتوجه به مقدار نمک موجود در پودر ماهی در جیره روزانه تنظیم گردد.

درتغذیه حیوانات نشخوارکننده بخصوص گوساله‌ها و بره‌ها بهتر است بجای پودر ماهی از پودر شیر، پودر خون و یا پودر گوشت استفاده گردد، چراکه در بعضی مواقع دیده شده است که مصرف پودر ماهی در تغذیه این‌گونه حیوانات باعث کندی رشد و Depression بوده است.

از پودر ماهی می‌توان در تهیه مواد کنسانتره گاوهای پرشیر استفاده کرد ولی باید مقدار آن‌را برحسب اثر برروی طعم و بوی شیر و نیز قیمت پودر تعیین نمود. پودر مورد مصرف در تغذیه گاوهای شیری نباید به‌هیچ عنوان از نوع پودر پرچربی باشد.

اغلب دیده شده است که مصرف پود ماهی پرچربی باعث پایین آمدن کیفیت شیر و فرآورده‌های آن شده و نیز درصد چربی شیر را تنزل داده است. مقدار مصرف پودر ماهی در تغذیه گاوهای شیری حداکثر یک کیلوگرم در روز می‌باشد. مصرف بیش از این مقدار علاوه بر تاثیرات گفته شده در بالا بر روی کره حاصله نیز اثر گذاشته و آنرا نرم می‌کند. بطورکلی مصرف پودر ماهی در جیره نشخوارکنندگان چندان صحیح بنظر نمی‌رسد.