بنتونیت و فواید آن در خوراک دام و طيور

واژه بنتونیت (Bentonite) از اصطلاح محلی شیلهای بنتون واقع در ایالت وایومینگ امریکا گرفته شده است.

نظر به اهمیت تغذیه در امر پرورش دام و طیور و باتوجه به اینکه حدود ۶۰ تا ۸۰ درصد هزینه‌های مربوط به پرورش را شامل می‌شود، لازم است که مدیریت تغذیه و کاربرد روش‌های جدید مدیریتی به عنوان یک مسئله مهم و جدی مدنظر پرورش‌دهندگان قرار گیرد.

مصارف بنتونیت

بنتونیت یک کانی است که عمده مصارف آن در صنایع حفاری، ریخته‌گری و … می‌باشد اما در سال‌های اخیر ترکیب خاص و فرآوری شده آن جهت استفاده در خوراک دام و طیور مورد توجه خاصی قرار گرفته است.

بیشترین مصرف بنتونیت در کارخانجات خوراک دام جهت افزایش پایداری و استحکام پلت (بعنوان پلت چسبان یا پلت بایندر) می‌باشد اما امروزه مشخص شده است که از آن می‌توان بعنوان یک مکمل خوراکی نیز در جیره دام‌ها استفاده نمود.

باتوجه به قیمت مناسب بنتونیت نسبت به دیگر مکمل‌های متداول مورد استفاده در خوراک دام و طیور و باتوجه به مزیت‌های بسیار زیاد این مکمل استفاده از آن در جیره دام، طیور و آبزیان رو به گسترش می‌باشد.

استفاده از این ماده معدنی در جیره علاوه بر فواید تغذیه‌ای و فیزیولوژیکی آن می‌تواند باعث کاهش قیمت تمام‌شده خوراک گردد.

بنتونیت یک فیلوسیلیکات آلومینیوم‌دار با فرمول Na,Ca)(Al,Mg)(Si4O10)3(OH)6nH2o) است که عمدتاً از مونت‌موریلونیت یا کانی‌های گروه اسمكتيت تشکیل شده است.

بنتونیت‌ها بر اثر هوازدگی و دگرسانی خاکسترهای آتش‌فشانی و اغلب در حضور آب تشکیل می‌شوند تجزیه خاکستر آتش‌فشانی عمدتاً در محیط شور و باتلاقی انجام می‌شود و هرچه از آتش‌فشان دور شویم، ضخامت بنتونیت کاهش می‌یابد.

کانی اصلی در این ماده مونت‌موریلونیت است و ساختار ارائه شده و خصوصیات ذکرشده برای آن مربوط به این کانی می‌باشد. درصد خلوص ذکر شده برای این ماده درواقع درصد کانی مونت‌موریلونیت موجود در آن می‌باشد.

مزایای استفاده از بنتونیت در خوراک دام، طیور و آبزیان

۱) پلت بایندر استثنایی با چسبندگی عالی، مناسب برای استفاده در کارخانجات خوراک دام، طیور و آبزیان

۲) کاهش آمونیاک در سالن پرورش طیور

۳) کاهش رطوبت بستر و اخلال در سیکل کوکسیدیا

۴) افزایش راندمان جذب

۵) بهبود کیفیت پوسته تخم‌مرغ

۶) کنترل مسمومیت‌های ناشی از سموم قارچی به ویژه آفلاتوکسین

۷) افزایش راندمان استفاده از نیتروژن در شکمبه

۸) افزایش چربی شیر و پروتئین شیر

۹) جلوگیری از اسیدوز

۱۰) کاهش قیمت تمام‌شده خوراک و افزایش سود.

پلت بایندر

نیاز به خوراک ارزان، باکیفیت و در عین حال فرموله شده مرغداران و دامداران را بر آن می‌دارد که باوجود تمام ظن و گمان‌های بی‌مورد اقدام به مصرف کنسانتره پلت نمایند و چه‌بسا به‌تدریج با خوراکی روبرو می‌شوند که علاوه بر تامین احتیاجات دام از بسیاری هزینه‌های بی‌مورد نیز جلوگیری می‌کند.

تغییرات فیزیکی و شیمیائی که مواد اولیه در فرایند تولید پلت متوجه آن می‌شوند نهایتاً باعث بهبود افزایش وزن شده و در عملکرد وضریب تبدیل غذایی خود را بطور آشکار نمایان می‌کنند و مشکلات ناشی از نگهداری و بسیاری از بیماری‌های معمول دردام وطیور را ازبین خواهد برد.

باتوجه به مزایای پلت نیاز به یک پلت بایندر مناسب جهت افزایش کیفیت پلت تولیدی ضروری است. بنتونیت با جذب آب به ماده چسبناکی تبدیل می‌گردد و درصورت استفاده در خوراک‌های پلت شده باعث چسبندگی بیشتر اجزای خوراک شده و کیفیت پلت تولیدی را افزایش می‌دهد و می‌تواند بعنوان یک پلت بایندر مناسب مورد استفاده قرار گیرد.

توکسین بایندر

یکی از اصول مهم در جهت کنترل بیماری‌ها، بهداشت و کنترل آلودگی‌های خوراک دام و طیور می‌باشد. یکی از عوامل آلوده‌کننده خوراک‌های دام و طیور، قارچ‌ها و سموم قارچی آنها می‌باشد.

در حال حاضر اکثر اقلام خوراکی مورد استفاده در خوراک دام و طیور در کشور ما، بخصوص آنهایی که از بنادر وارد کشور می‌گردند مانند ذرت، جو، پودر ماهی و…، هنگام حمل، نگهداری و توزیع، به سموم قارچی مخصوصاً آفلاتوکسین آلوده می‌شوند، خصوصاً آنکه بنادر مهم وارداتی کشور در مناطق گرم و مرطوب قرار دارند.

توکسین‌های تولیدشده توسط قارچ‌ها می‌توانند بطور مستقیم باعث ایجاد بیماری در دام و طیور شوند که عوارض بیماری آن بصورت حاد قابل مشاهده است.

همچنین این سموم می‌توانند با کاهش فعالیت سیستم ایمنی، دام و طیور را نسبت به عوامل بیماری‌زا حساس کنند و یا ازطریق وارد شدن به چرخه غذای انسان از طریق شیر، گوشت و تخم‌مرغ باعث ایجاد خطر برای سلامت انسان گردند.

استفاده از موادی که می‌توانند توکسین‌ها را به خود جذب کنند و به‌صورت غیرقابل جذب از دستگاه گوارش خارج کنند، از جمله روش‌های کنترل سموم قارچی می‌باشد.

باتوجه به ساختمان فیزیکی بنتونیت که از لایه‌ها با زنجیرهای سیلیکاتی تکرارشونده با فضاهای خالی تشکیل شده و قابلیت تبادل یونی دارد می‌تواند یون‌های دارای بار الکتریکی (مانند سموم برخی قارچ‌ها) را جذب نموده و از دستگاه گوارش دفع کند.

حسن‌علی و همکاران (۲۰۰۰) اثرات بنتونیت را بعنوان توکسین بایندر در عملکرد جوجه‌های گوشتی مورد بررسی قرار دادند. در این آزمایش جیره‌های آلوده شده به آفلاتوکسین (به مقدار ۱۰۰ppb) به تنهایی و به همراه ۰/۷۵ و ۱/۵درصد بنتونیت مورد استفاده قرار گرفت.

این آزمایش نشان داد که استفاده از ۱/۵ درصد بنتونیت سدیم در جیره‌های آلوده شده به آفلاتوکسین می‌تواند کاملاً اثرات منفی آفلاتوکسین بر مصرف خوراک، افزایش وزن، ضریب تبدیل و مرگ و میر جوجه‌ها را خنثی نماید.

کاهش رطوبت بستر و جذب آمونیاک

امروزه ۹۰-۸۵ درصد سیستم پرورش جوجه‌های گوشتی بر روی بستر صورت می‌گیرد. در مناطق مختلف از ضایعات کشاورزی مانند کاه، كلش و پوسته غلات به عنوان بستر استفاده می‌گردد ولی با این حال تراشه چوب بهترین نوع بستر شناخته شده است.

از آنجائی‌که تراشه چوب در مصارف صنعتی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد موجب بالا رفتن قیمت این نوع بستر شده است.

در سیستم پرورش جوجه گوشتی بر روی بستر، در اثر مرطوب شدن بستر با مدفوع، بوجود آمدن مشکلات مختلفی مانند شیوع بیماری‌های باکتریایی و ایجاد یک محیط غیربهداشتی پیامدی اجتناب‌ناپذیر خواهد بود و چه‌بسا که بوی نامطبوع آمونیاک در سالن منتشر شده و یا عواقبی مانند تجمع حشرات موذی و وارد شدن جراحت در نواحی کف پاها و تاول‌هایی در سینه را به‌دنبال داشته باشد.

نباید فراموش کرد که تحت چنین وضعیتی، لاشه حاصل از این جوجه‌ها، بازارپسندی و تقاضای کمی دارد.

یک توصیه کاربردی در این زمینه این است که میانگین رطوبت بستر، همواره باید کمتر از ۳۰ درصد نگه داشته شود. بدین منظور جهت جلوگیری از بوجود آمدن بستر مرطوب، ایجاد گازهای سمی و رشد میکروارگانیسم‌ها در بستر، استفاده از مواد جاذب (رطوبت و سموم) توصیه شده است. با اضافه کردن بنتونیت به بستر همراه با تراشه چوب می‌توان میزان بو و رطوبت بستر را کاهش داد.

بنتونیت به‌واسطه داشتن قابلیت جذب آمونیوم و آب، ماده‌ای مناسب در این زمینه می‌باشد. ازطرفی به‌علت مصرف این ماده از طرف جوجه‌ها ازطریق بستر، موجب جذب اوره در دستگاه گوارش و کاهش رطوبت مدفوع می‌گردد.

افزایش راندمان جذب و بهبود ضریب تبدیل خوراک

بنتونیت به‌دلیل قابلیت بالا در جذب آب ویسکوزیته مواد خوراکی را در دستگاه گوارش افزایش داده و باعث کاهش سرعت عبور مواد غذایی می‌گردد.

کاهش سرعت عبور خوراک در دستگاه گوارش زمان کافی برای فعالیت هضم و جذب مواد مغذی را فراهم نموده و درنتیجه باعث افزایش راندمان استفاده از خوراک می‌گردد که افزایش تولید گوشت و تخم‌مرغ و کاهش ضریب تبدیل غذایی در دام و طیور را در پی خواهد داشت.

سالاری و همکاران گزارش داده‌اند که استفاده از ۳ درصد بنتونیت سبب بهبود میزان افزایش وزن روزانه و خوراک مصرفی در جوجه‌های گوشتی می‌گردد.

افزایش چربی و پروتئین شیر

یکی ازدلایل استفاده از بنتونیت در تغذیه نشخوارکنندگان خاصیت بافری آن و توانایی آن در جذب یون‌های هیدروژن در شکمبه می‌باشد که می‌تواند باعث افزایش pH شکمبه گردد و شرایط برای فعالیت باکتری‌های سلولیتیک فراهم می‌گردد.

این باکتری‌ها توانایی تجزیه و هضم فیبر غذا را دارا می‌باشند و موجب افزایش نسبت استات به پروپیونات در شکمبه می‌شود که خود عاملی در جهت افزایش چربی شیر می‌باشد.

بعلت افزایش مصرف آب در هنگام استفاده از بنتونیت مواد نشاسته‌ای به‌جای هضم در شکمبه به روده انتقال می‌یابند که در آنجا براثر هضم به گلوکز تبدیل می‌شوند در حالی‌که در شکمبه براثر هضم تبدیل به اسیدهای چرب فرار می‌شود که اغلب براثر آروغ زدن حیوان از دسترس خارج می‌شود.

به‌علت افزایش گلوکز خون استفاده از اسیدهای آمینه به‌عنوان منبع انرژی متوقف شده و درنهایت موجب افزایش پروتئین شیر در گاوهای شیرده و افزایش وزن در گاوهای پرواری می‌شود.

آقاشاهی و همکاران (۱۳۸۵) گزارش دادند که استفاده از ۴ درصد بنتونیت بطور مؤثری غلظت نیتروژن آمونیاکی را کاهش داده و باعث بالا رفتن میزان تجزیه‌پذیری بیشتر پروتئین می‌شود از این‌رو استفاده از ۴ درصد بنتونیت فرآوری‌شده را به‌منظور جلوگیری از مسمومیت آمونیاکی توصیه می‌کنند.

بافر مناسب برای کاهش اسیدوز

استفاده از کنسانتره بالا در دام‌های شیری پرتولید و تجزیه سریع این مواد در شکمبه باعث کاهش pH شکمبه شده و حالت اسیدی ایجاد می‌کند.

بنتونیت موجود در جیره به‌عنوان یک بافر عمل کرده و با جذب یون هیدروژن باعث افزایش pH محیط شکمبه شده و شرایط برای فعالیت باکتری‌های تجزیه‌کننده فیبر در شکمبه آماده می‌گردد و از ایجاد اسیدوز و کاهش چربی شیر جلوگیری می‌گردد.

همچنین بنتونیت بدلیل خاصیت جذب رطوبت باعث افزایش ماده خشک خوراک شده که درنتیجه سبب افزایش نشخوار و ترشح بزاق شده که بزاق به‌عنوان یک بافر طبیعی عمل کرده و در جلوگیری از اسیدوز مؤثر است.

مزایای استفاده از بنتونیت در پرورش آبزیان

باتوجه باینکه غلظت بیش از حد آمونیوم در آب برای آبزیان خطرناک و کشنده می‌باشد، بنتونیت با جذب آمونیوم باعث بهبود کیفیت آب و همچنین غنی شدن رسوبات استخر بعنوان کود می‌شود.

استفاده از بنتونیت باعث افزایش سریع ظرفیت اکسیژنی محیط شده که منتج به ایجاد شرایط بهداشتی محیط پرورش آبزیان می‌گردد.

بنتونیت با جذب فلزات سنگین موجود در آب اثرات نامطلوب این عناصر را که مانع رشد و نمو آبزیان و ایجاد مسمومیت احتمالی می‌شود برطرف می‌سازد.

باتوجه به نیاز استفاده بهینه از منابع آب موجود در کشور، بنتونیت بعنوان فیلتر باعث بهبود کیفیت آب و پرورش ماهیان سرد آبی می‌شود.

سخن آخر

امروزه در بسیاری از کشورها از بنتونیت بعنوان یک پلت چسبان (پلت بایندر) در کارخانجات خوراک دام و طیور استفاده می‌گردد.

علاوه بر این اثرات آن بعنوان یک توکسین بایندر جهت جلوگیری از فعالیت قارچ‌هایی مانند آفلاتوکسین در جیره طیور به اثبات رسیده است که می‌تواند سبب کاهش هزینه‌های درمان گردد.

باتوجه به تحقیقات انجام شده می‌توان از این ماده معدنی بعنوان یک مکمل خوراکی نیز در خوراک دام طیور و آبزیان استفاده کرد. استفاده از سطوح مختلف بنتونیت (۱، ۲و۳ درصد) در جیره باعث افزایش مصرف خوراک و اضافه وزن در جوجه‌ها شده و همچنین اضافه کردن بنتونیت باعث بهبود ضریب تبدیل غذایی در جوجه‌های گوشتی در هفته‌های اول پرورش جوجه‌ها می‌گردد.

استفاده از ۲ درصد بنتونیت در جیره گاوهای شیری جهت بهبود فعالیت‌های تخمیری شکمبه و جلوگیری از کاهش درصد چربی شیر توصیه می‌گردد.

این مقدار در دام‌های پرواری و آبزیان می‌تواند ۴ تا ۵ درصد جیره نیز افزایش یابد تا افزایش وزن و خوراک مصرفی را افزایش داده و ضریب تبدیل غذایی را بهبود بخشد و درنهایت باعث کاهش هزینه‌های خوراک مصرفی در واحدهای پرورش دام، طیور و آبزیان می‌گردد.

محدودیت‌های استفاده از بنتونیت

استفاده از بنتونیت با درصد خلوص پایین‌تر از ۷۰درصد (درصد کانی اصلی «مونتموریلونیت») در خوراک دام و طیور توصیه نمی‌شود چون می‌تواند باعث بروز مشکلاتی مانند اسهال و مسمومیت در حیوان گردد.

استفاده از بنتونیت در سطوح بالا ویتامین‌ها را جذب کرده و روی بالانس مواد معدنی تاثیر می‌گذارد.

ترکیباتی مانند آرسنیک، سرب و کادمیم و… درصورتی‌که مقدارشان از حد معینی در بنتونیت بالاتر رود، مشکل سازند. وجود سیلیس آزاد در بنتونیت نیز باعث بروز مشکل می‌شود.

ضمناً جهت استفاده از بنتونیت در خوراک دام، طیور و آبزیان، این ماده باید در خطوط تولید مجهز و زیر نظر متخصصین امر، فرآوری گردد. لذا استفاده از هر نوع بنتونیت در خوراک دام، طیور و آبزیان بدون درنظر گرفتن موارد فوق به هیچ‌عنوان مجاز نمی‌باشد.

مهندس احسان میرزاده – شرکت زرین خاک قائن