زراعت گیاهان داروئی “سنبل الطیب”
سنبل الطیب بصورت وحشی در جنگل‌های کم درخت در حاشیه جویبارها، گودال‌ها همچنین در بیشتر مناطق آسیا و ایران می‌روید، گل‌های این گیاه به رنگ سفید یا صورتی و بصورت خوشه‌ای است.
سنبل الطیب یا علف گربه (نام علمی: Valeriana officinalis) گیاهی است که بوته ای استوار و چندساله دارد و در اروپا و بخش‌هایی از آسیا می‌روید. دارای ریشه‌ای کوتاه و بوته‌ای با ارتفاع بین ۵۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر می‌باشد.
این گیاه بصورت وحشی در جنگل‌های کم درخت در حاشیه جویبارها، گودال‌ها همچنین در بیشتر مناطق آسیا و ایران می‌روید، گل‌های این گیاه به رنگ سفید یا صورتی و بصورت خوشه‌ای است.
ریشه سنبل الطیب از نظرطب قدیم ایران گرم و خشک است خواص مهم آن به شرح زیر است.
اثر ضد تشنج دارد، در رفع ناراحتی های عصبی و هیستری مفید است،ضد اسپاسم و آرام بخش است، تب بر است، بیخوابی را درمان می کند، ضد کرم معده و روده است، ضد هیجان است، میگرن را برطرف می کند، برای برطرف کردن دلهره، تشویش و نگرانی مفید است، در درمان بیماری مالیخولیا اثر مفید دارد، در برطرف کردن درد سیاتیک موثر است، سکسکه مداوم را از بین می برد، درد سینه را برطرف می کند، استفراغ را برطرف می کند، در معالجه مرض قند موثر است، گرد سنبل الطیب را روی زخم ها بپاشید التیام یابند.
اهمیّت:
از ریشه ها و ریزوم های سنبل الطیب در صنایع داروسازی برای تهیّه داروهای آرام بخش، خواب آور و درمان بیماری های عصبی استفاده می شود.
جوشانده سنبل الطیب را برای رفع: سرگیجه، تسکین اعصاب، اختلالات قلبی و کاهش فشار خون بکار می برند.
امروزه داروهای زیادی با استفاده از مواد مؤثره سنبل الطیب تهیّه و عرضه می شوند که از جمله آنها:”والریان”(valeriane) ، “بالدریان”(Balderian)، “والمان” (Valmane) و “کاردیوزان” (Cardiosan) را می توان نام برد.
گیاهشناسی:
خانواده: سنبل الطیب Valerionaceae
جنس و گونه: Valeriana officinalis
گیاهی بوته ای و چند ساله با ریزوم های کوتاه استوانه ای به طول ۱۵ – ۱۰ سانتیمتر است.
ساقه این گیاه توخالی و به ارتفاع ۱۵۰ – ۵۰ سانتیمتر می باشد.
برگ های سنبل الطیب در سال اول بر روی طوقه تشکیل می شوند ولیکن گیاه پس از زمستانگذرانی به ساقه می رود.
برگ های آن متقابل و حاوی دُ مبرگ هستند.
گل های سنبل الطیب از نوع دو جنسی محسوب می گردند.
این گل ها به رنگ های سفید تا صورتی با ۵ گلبرگ پیوسته و ۳ – ۱ پرچم می باشند.
میوه های آن تخم مرغی شکل، به رنگ قهوه ای روشن و طول ۵ – ۲ میلیمتر هستند.
نیازهای رشد:
سنبل الطیب در خاک های شنی-رسی حاوی آهک و مواد آلی به خوبی رشد می کند.
این گیاه خواهان خاک هایی با PH 7-8 و زهکشی مناسب است.
رشد این گیاه در خاک های فاقد زهکشی دچار مشکل می گردد.
سنبل الطیب حساس به شوری است و EC بالاتر از ۸ میلی موس موجب کاهش عملکرد و مواد مؤثره اش می شود.
مناسب ترین دما برای آن الطیب ۲۰ – ۱۸ درجه سانتیگراد می باشد.
اندام های زیرزمینی این گیاه قادر به تحمل سرمای زمستان هستند.
بذور سنبل الطیب فقط در حضور نور جوانه می زنند. به اینگونه ویژگی بذور گیاهان اصطلاحا “فتوبلاست” گفته می شود.
در مناطقی با ۶۰۰ میلیمتر بارندگی سالانه امکان دیمکاری سنبل الطیب وجود دارد.
آماده سازی زمین و کاشت:
زمین مورد نظر را بلافاصله پس از برداشت محصول شخم می زنند و با کودهای دامی و شیمیایی تقویت می کنند.
بذور سنبل الطیب را ابتدا در خزانه می کارند و در مرحله ۱۵ – ۱۰ سانتیمتری نشاء می نمایند.
کشت مستقیم سنبل الطیب به صورت هیرمکاری (نم کاری) انجام می گیرد.
تراکم بوته های این گیاه را ۴۰ × ۲۰ سانتیمتر انتخاب می نمایند.
سنبل الطیب را همچنین می توان توسط ریزوم ها تکثیر نمود ولی در این روش گیاه سریعا به گلدهی و دانه دهی می رود و به اندازه کافی تولید ریشه ها و ریزوم ها نمی کند.
مقدار بذر مورد نیاز سنبل الطیب ۷۰۰ – ۵۰۰ گرم در ۵۰۰ مترمربع خزانه برای هر هکتار است.
در کشت مستقیم سنبل الطیب به ۳ – ۱.۵ کیلوگرم بذر در هکتار نیاز می باشد.
گیاه سنبل الطیب را در پائیز کشت می کنند.
دوره رویش آن از اوایل پائیز شروع می شود و تا پائیز سال بعد ادامه می یابد سپس اندام های هوایی در اثر سرمای زمستان خشک می شوند و رشد مجدد در بهار ادامه می یابد.
در کاشت بهاره نیز گیاه از بهار تا پائیز رشد می یابد.
سنبل الطیب را در تناوب زراعی با گیاهان ریزوم دار قرار نمی دهند بلکه باید در تناوب زراعی با گیاهان دارای ریشه های افشان باشد.
تقویت زمین با کودهای آلی، کود سبز و تناوب زراعی با لگوم ها بهترین روش تغذیه گیاه سنبل الطیب هستند.
نیاز آبی سنبل الطیب ۷۰۰ میلیمتر است ولیکن نیاز آبی آن در زمین های شنی و در اوایل رشد گیاه بیشتر می باشد.
برای افزایش ریشه دهی سنبل الطیب بهتر است بوته های آن را خاکدهی نمایند.
کنترل علف های هرز به دلیل رشد بطئی آن در اوایل رشد ضرورت دارد.
استفاده از علف کش “آرزین” در بهار قبل از سبز شدن گیاه زراعی به میزان ۳.۵ – ۲.۵ لیتر در هکتار توصیه می شود.
همچنین علف کش “سینباران پندیمتالین” نیز در مراحل رویش گیاه قابل استفاده است.
برداشت:
برداشت سنبل الطیب در اواخر پائیز صورت می گیرد تا بیشترین مواد مؤثره در ریشه ها جمع گردند.
ریشه های این گیاه را پس از جمع آوری می شویند و فوراً در دمای حدود ۵۰ – ۴۰ درجه سانتیگراد خشک می کنند.
ریشه ها هرچه ریزتر شوند، زودتر خشک می شوند.
ریشه های این گیاه را پس از آن ضد عفونی و متعاقبا بسته بندی و انبار می نمایند.
عملکرد ریشه های خشک سنبل الطیب حدود ۲ تن در هکتار می باشد.
عملکرد بذر آن ۲۰۰ – ۳۰ کیلوگرم در هکتار است.
منابع و مآخذ:
۱) آخوندزاده، ش – ۱۳۷۹ – دایرة المعارف گیاهان دارویی – جهاد دانشگاهی تهران
۲) آریاپور، ع و همکاران – ۱۳۸۹ – گیاهان دارویی، معطر و صنعتی جنگل و مرتع – مؤسسه آموزش عالی علمی کاربردی کشاورزی
۳) اکبری نیا، احمد – ۱۳۸۲ – بررسی عملکرد و ماده مؤثره زنیان در سیستم های کشاورزی متداول، ارگانیک و تلفیقی – پایان نامه دکتری دانشگاه تربیت مدرس
۴) امیدبیگی، رضا– ۱۳۷۹ – تولید و فرآوری گیاهان دارویی، جلد سوّم – آستان قدس رضوی
۵) امیدبیگی، رضا – ۱۳۷۶ – رهیافت های تولید و فرآوری گیاهان دارویی، جلد دوّم – طراحان نشر
۶) اهوازی، مریم و همکاران – ۱۳۸۹ – بذر گیاهان دارویی، جلد اوّل – جهاد دانشگاهی تهران
۷) برنا نصرآبادی، فاطمه – ۱۳۸۴ – اثر زمان های مختلف بر رشد، عملکرد و مقدار اجزاء تشکیل دهندۀ اسانس بارشبی – پایان نامه کارشناسی ارشد تربیت مدرس
۸) پورفخاران، م و همکاران – ۱۳۹۰ – راهنمای جامع گیاهان دارویی، جلد دوّم – گنجینه سلامت
۹) جعفرنیا، س و همکاران – ۱۳۸۸ – راهنمای جامع و مصوّر خواص و کاربرد گیاهان دارویی – مجتمع آموزش کشاورزی سبز ایران
۱۰) حجازی، اسداله – ۱۳۷۲ – کلید بذرشناسی برای رشته های کشاورزی، جلد دوّم – جهاد دانشگاهی ماجد
۱۱) زرگری، علی – ۱۳۷۶ – گیاهان داروئی، جلد چهارم – دانشگاه تهران
۱۲) صمصام، ش – ۱۳۷۴ – پرورش و تکثیر گیاهان دارویی – نشر مانی
۱۳) طاهریان، کاظم – ۱۳۷۴ – اطلاعات گیاهان دارویی – مرکز تحقیقات منابع طبیعی سمنان
۱۴) عمویی، ع.م – ۱۳۸۸ – زراعت گیاهان دارویی و معطر، جلد اوّل – مؤسسه آموزش عالی علمی کاربردی کشاورزی
۱۵) قهرمان، ا – ۱۳۶۲ – فلور ایران – مؤسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع
