«معجزه آبخیزداری»|رونق کشاورزی در مناطق نیمه بیابانی در طول تمدن ها / علت چیست؟

پژوهش های انجام شده درباره تاریخ کشاورزی در جهان نشانگر این واقعیت است که در بین تمدن های اولیه، کشاورزی در مناطق نیمه بیابانی عربستان، صحرای سینا، شمال آفریقا و مکزیک با وجود اینکه شرایط آب و هوایی مناسب تری نسبت به زمان حاضر نداشته اند، دارای رونق بیشتری بوده است.

اما علت این مسأله چیست؟ بررسی ها نشان می دهد عامل اصلی رونق کشاورزی در طول تمدن در مناطق بیابانی و نیمه بیابانی، استفاده از روش های جمع آوری و استحصال نزولات جوی و فن و دانش حفظ رطوبت در پروفیل خاک بدون استفاده از آب رودخانه ها بوده است. بر اساس گزارش یونپ استفاده از روش های سنتی مختلف برای استحصال مستقیم نزولات جوی به ویژه آب باران با هدف تأمین آب برای مصارف متفاوت در بسیاری از ملل جهان رایج بوده است. جمع آوری آب باران از پشت بام خانه ها، سنگفرش حیات ها، سطح دامنه های شیب دار و صخره های مناطق کوهستانی و هدایت آب های جمع آوری شده به مخازن برای بهره برداری در مواقع مورد نیاز، از جمله روش های بسیار قدیمی بوده اند که هنوز نیز در برخی از نقاط جهان از آنها استفاده می شود.

از متداول ترین روش های تأمین آب برای کشاورزی می توان به زراعت سیلابی اشاره نمود. به طوری که در دوران گذشته از این روش در مناطقی استفاده می شده است که به طور عمده دارای اقلیم نیمه خشک بوده اند. تحقیقات انجام شده در آمریکای شمالی حاکی از آن است که قبل از سکونت اروپایی ها در سرزمین مکزیک و جنوب غربی ایالات متحده آمریکا، بومیان منطقه در شرایط اقلیمی نیمه خشک، کشاورزی پررونقی را از طریق هدایت رواناب های سطحی به اراضی کشاورزی داشته اند.

امروزه نیز صرفنظر از جنبه های تاریخی، از سامانه های سطوح آبگیر و بهره برداری از آنها در مناطق خشک و نیمه خشک و استفاده از شیوه های سازگار با شرایط اقلیمی به منظور بهینه سازی بهره برداری از نزولات جوی استفاده می شود. تفکر حاکم بر لزوم بهینه سازی بهره برداری از نزولات جوی برخاسته از این اندیشه است که استحصال ریزش های جوی یکی از راهکارهای اجرایی مدیریت و بهره برداری از آب قابل دسترس به ویژه برای احیاء و توسعه کشاورزی و منابع طبیعی است؛ زیرا به هنگامی که استحصال آب برای ذخیره سازی میزان آب موجود در پروفیل خاک به ویژه در لایه های سطحی خاک تابعی از رطوبت موجود در عمق های زیرین است و استحصال ریزش های جوی در محل نزول، عامل اساسی در افزایش رطوبت مورد نیاز گیاهان تلقی می شود. به عبارت دیگر استحصال ریزش های جوی و رواناب های سطحی در اولین مراحل تشکیل ذخیره رطوبت در پروفیل خاک را موجب می شود. به نحوی که این نکته محور اصلی سامانه های سطوح آبگیر در کشاورزی را تشکیل می دهد.

باید توجه داشت استحصال آب به کاربست سامانه های سطوح آبگیر تنها نمی تواند محدود به ذخیره سازی آب های استحصال شده در پروفیل خاک و در محل نزول بارش ها و یا محل جمع آوری آب های سطحی در اولین مراحل تشکیل شود، بلکه در برخی موارد الزاما استفاده از شیوه های انتقال آب های ذخیره شده اجتناب ناپذیر می شود. به دیگر سخن، در مواردی که حتی ریزش های جوی کافی نبوده اما آب قابل دسترس برای گیاهان به دلایلی نظیر عدم نفوذ آب در توده خاک و یا تبدیل سریع ریزش های جوی به رواناب های سطحی در اثر زیاد بودن شیب اراضی اندک باشد، در این صورت ضرورت دارد به منظور افزایش ذخیره آب در توده خاک، افزودن بر افزایش نفوذپذیری خاک عامل و یا عوامل موثر در هدر رفت آب از طریق تبدیل ریزش های جوی به رواناب های سطحی را کاهش داد.