قلم زنی عبارت است از تزیین و کندن نقوش بر روی اشیای فلزی به ویژه مس، طلا، نقره، برنج یا به عبارت دیگر ایجاد خطوط و نقوش به وسیله قلم با ضربه چکش و بر روی اجسام فلزی. قلمزنی یکی از رشته‌های هنرهای سنتی ایران است که در دسته‌بندی، در رده هنرهای صناعی و در گروه فلزکاری قرار دارد. قلمزنی روی مس، ساختن اشیاء با فلز مس، برنج، نقره و… به روش سرد را «دواتگری» گویند. این هنر با سابقه چندین هزار ساله خود، در دوران هخامنشیان رواج یافت و در دوره ساسانیان به اوج خود رسید.
امروزه برای قلمزنی نخست داخل یا زیر ظرف یا سینی مورد نظر را که معمولا از جنس نقره یا طلا است از محلول قیر و گچ پر می‌کنند تا سروصدای قلم کمتر به گوش برسد و همچنین مانع از سوراخ شدن ظرف در حین کار شود. سپس نقش مورد نظر را روی ظرف رسم کرده و قلم مناسب را انتخاب کرده و روی سطح ظرف قرار می‌دهند و با چکش بر انتهای قلم می‌کوبند تا شیارها و نقش‌ها با تغییر شدت ضربه روی ظرف ایجاد شوند.
قلم‌های این هنر متنوع هستند و نام‌های خاص خود را دارند مانند قلم سایه و قلم نیم‌بر. پس از ایجاد نقش‌ها، قیر را جدا می‌کنند و روی شیارها گرده زغال می‌ریزند و روی ظرف را با روغن جلای سیاه می‌پوشانند. به این ترتیب نقش‌های قلم‌زده شده به شکل خط هایی تیره و مشخص دیده می‌شود.
از اساتید بنام این رشته که در قرن ۱۳ و ۱۴ هجری شمسی می زیسته می‌توان به تقی پشوتن ملقب به خیام اشاره کرد. ایشان کارهای خود را بر روی سینی انجام می‌دادند و با سیاه قلم و اشعار خیام مزین می نمودند. از جمله شاگردان ایشان استاد علی ظریفی می‌باشند.
آبکاری سیاه‌قلم
آبکاری سیاه‌قلم مس در تهیه و تولید قطعات تزیینی کاربرد فراوانی دارد. سازوکار عمل تمامی محلول‌های سیاه قلم مس براساس ایجاد قشر نازکی از اکسید یا سولفید مس یا ترکیبی از این دو بر سطح فلز مس استوار است.
بسیاری از باستان شناسان قدمت و پیشینه‌ی این هنر را به زمان سکا‌ها یا سیت‌ها که نژاد آریایی داشتند نسبت می‌دهند.
ابزار هنر قلم زنی
- تسمه خط کشی
- چکش قلم زنی
- پرگار
- انواع قلم (قلم لم پرداز – قلم نیم رو – قلم گرسواد – قلم گر سوم – قلم بادومی و قلم‌های بدون آج مانند قلم سنبه – قلم گیری – قلم نیم بر کلفت – قلم نیم رو – قلم یک تو – قلم دو تو – قلم بادومی – قلم ناخنی – قلم خوشه – قلم کف تخت مربع – قلم تخت مستطیل – قلم تیز بر مشبک کاری – قلم تیزبر)
سبک‌های قلم زنی
۱– سبک برجسته کاری: در این سبک اختلاف سطح در طرح وجود دارد و هنرمند برای آن که بتواند بدون اشکال طرح را اجرا کند از دو جهت یعنی از پشت و رو به فلز ضربه می‌زند.
۲– سبک عکاسی: طرح و موضوع را با ایجاد سایه و خط در زمینه نشان می‌دهند و هیچ گونه اختلاف سطحی بین موضوع و زمینه مشاهده نمی‌شود.
۳– سبک زمینه پر: در این حالت اختلاف سطح بین زمینه و طرح وجود ندارد و با ایجاد بافت در زمینه طرح اصلی را نشان می‌دهند.
۴– سبک منبت: بین طرح اصلی و زمینه، حداکثر دو سانتی متر اختلاف سطح روی فلز ایجاد می‌شود.
۵– سبک مشبک: هنرمند با بریدن زمینه و جدا کردن آن از سطح کار، طرح را نشان می‌دهد.
۶– سبک قلم گیری: هنرمند توسط قلم با خراش و شیار روی فلز را تزیین می‌کند. سپس قیر به وسیله حرارت، مجددا مذاب می‌شود و از درون کار بیرون آورده می‌شود. سپس سطح کار را با مواد پاک کننده مانند نفت، شستشو می‌دهند تا باقیمانده قیر کاملا از بین برود.
قلم زنی این روز‌ها
امروزه و طی سالیان اخیر به هنر و صنایع دستی اهمیت فراوانی داده می‌شود. قلم زنی در سال‌های اخیر با تلاش هنرمندان قلمزنی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در سال ۱۳۳۵ ه. ش. کارگاهی برای قلم زنی با سرپرستی مرحوم استاد محمود دهنوی تاسیس شد که باعث شد جان تازه‌ای به این هنر بدهد و تا کنون ادامه پیدا کند.
