«معجزه آبخیزداری» |شکست طرح های انتقال آب در دنیا/ تأمین آب شرب شهری و روستایی با آب باران

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم ، جمع آوری آب باران با استفاده از سیستم های سطوح آبگیر باران از موضوعات مهمی است که در آبخیزداری از اهمیت فراوانی برخوردار است و کشورهای مختلف دنیا از این شیوه برای مصارف شرب و کشاورزی و جهش تولید مورد استفاده قرار داده اند. برای تبیین این موضوع، گفتگویی تفصیلی با دکتر سید محمد تاج‌بخش «رئیس انجمن علمی سیستم های سطوح آبگیر باران و عضو هیئت علمی دانشگاه بیرجند» انجام دادیم. اهم مسائلی که در این گفتگو بدان اشاره شد به ترتیب زیر است:

• استفاده از شیوه های جمع آوری آب باران با سطوح آبگیر باران می تواند در جهش تولید و مقابله با فرسایش خاک بسیار موثر باشد.
• یکی از راه های تأمین آب شرب و کشاورزی در دنیا، جمع آوری آب باران با سامانه های سطوح آبگیر باران است.
• از راهکارهای اصلی جهت احیای باغات و جلوگیری از نابودی آن استفاده از سطوح آبگیر باران است.
• تحقیقات نشان می دهد بهره وری محصولات دیم را می توان با شیوه های سطوح آبگیر باران، تا دو برابر افزایش داد.
• استقرار سامانه های سطوح آبگیر باران به لحاظ اقتصادی، بسیار ارزان و مقرون به صرفه و منطبق بر چرخه آب است.
• طرح انتقال آب در دنیا طرحی شکست خورده است و دولت باید به جای طرح هایی مثل انتقال آب، بر روی مدیریت هدررفت آب و تبخیر آب باران برنامه ریزی کند.
• مجلس شورای اسلامی با اختصاص ردیف بودجه مناسب می تواند نقش مؤثری در توسعه و رشد استفاده از سطوح آبگیر باران در کشور داشته باشد.
• دولت باید نظامات محلی در جمع آوری آب باران و استفاده از آن در کشاورزی را محترم بشمارد و برای آن برنامه ریزی داشته باشد و بودجه کافی بدان اختصاص دهد.

در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با دکتر تاج بخش جلب می نماییم:

تسنیم: به عنوان اولین سوال بفرمایید نقش و جایگاه سیستم های سطوح آبگیر باران در تحقق شعار امسال یعنی جهش تولید چگونه می تواند باشد؟

تاج‌بخش: جمع آوری آب باران به خصوص در مناطق خشک و نیمه خشک و حتی در مناطق بارانی می تواند تأمین کننده بخشی از نیاز آبی گیاهان در فصل مورد نیاز باشد. اگر ما به وسیله شیوه های استحصال آب باران با سطوح آبگیر باران بتوانیم بخشی از رواناب را کاهش دهیم خواهیم توانست ۳۰ درصد کمبود آب به خصوص در بخش کشاورزی را جبران کنیم و این مسئله در افزایش و جهش تولید محصولات کشاورزی می تواند بسیار موثر باشد. در این باره طرح های تحقیقاتی متعددی  در دست انجام است. نتایج تحقیقات نشان می دهد محصولاتی مثل زیتون، سنجد، بادام، هلو، انگور، زردآلو به صورت دیم و با کمک فناوری جمع آوری آب باران با سطوح آبگیر باران به عمل آمده است. در نتیجه جمع آوری باران با سامانه های سطوح آبگیر باران می تواند الگویی موفق در راستای جهش تولید و مقابله با فرسایش خاک باشد. این شیوه ها و الگوها قابل اعتماد بوده و باید بخش های مختلف برای ترویج آن بکوشند.

تسنیم: استفاده از شیوه های سطوح آبگیر باران و جمع آوری آب باران جهت استفاده در کشاورزی، در کدام مناطق ایران انجام شده است؟

تاج‌بخش: در حال حاضر این شیوه ها بیشتر به صورت تحقیقاتی و پایلوت در مراکز تحقیقات منابع طبیعی استان ها انجام می شود و این طرح ها در مناطق مختلف کشور مثل یاسوج، گنبد کاووس، خرم آباد، گچساران انجام شده است و نتایج آن قابل ارائه است. برای نمونه در دامنه عون بن علی تبریز بادام زارهای دیم با استفاده از سطوح آبگیر باران کشت شده است و یا اینکه در خرم آباد با کمک این شیوه ها زردآلو کاشته شده و در خراسان شمالی زمینه مناسب برای تاکستان های دیم با شیوه های جمع آوری آب باران وجود دارد. کشت دیم با کمک جمع آوری آب باران در کردستان نیز قابل توسعه است. نتایج و گزارش های این طرح ها آماده و قابل ارائه است و انجمن سطوح آبگیر باران نیز در همایش ها و نشست های علمی مختلف به تبیین نتایج حاصل از این طرح ها به تفصیل پرداخته است.

تسنیم: آیا از سیستم های سطوح آبگیر باران می توان برای احیای باغات استفاده کرد؟

تاج‌بخش: بله؛ در بعضی مناطق برای احیا و جلوگیری از نابودی باغات می توان از این شیوه ها استفاده کرد؛ برای نمونه پیشنهاد ما برای آبیاری و عدم تخریب و نابودی ۱۶ هزار هکتار باغات کاشمر به علت بی آبی، جمع آوری آب باران با شیوه های سطوح آبگیر باران است و همچنین می توان از این شیوه برای احیای انجیرستان های استان فارس که از ذخیره گاه های ژنتیکی محسوب می شود، استفاده کرد.

تسنیم: آیا آمار و ارقامی برای بهره وری محصولات کشاورزی با استفاده از شیوه های جمع آوری آب به وسیله سطوح آبگیر باران وجود دارد؟

تاج‌بخش : تحقیقات انجام شده توسط دکتر طباطبایی یزدی در آموزشگاه شهید هاشمی نژاد نشان می دهد بهره وری محصولات دیم را می توان با شیوه های سطوح آبگیر باران تا دو برابر افزایش داد. به طور کلی باید به این سمت حرکت کنیم؛ زیرا که منابع آبی ایران محدود است و افزایش منابع آبی در این شرایط امکانپذیر نیست و ما به شدت با کاهش منابع آب های زیرزمینی مواجه هستیم و باید روی هدررفت آب برنامه ریزی کنیم. در واقع اگر ما بتوانیم تنها ۵ درصد رواناب هایی که در سطح کشور جاری می شود، کنترل و جمع آوری کنیم و برای مصارف کشاورزی و تأمین نیاز آبی گیاهان از آن استفاده کنیم، تأثیر بسیار بسزایی در افزایش و جهش تولید خواهد داشت.

تسنیم: نظر جنابعالی درباره استفاده از دانش بومی سطوح آبگیر باران در بخش کشاورزی چیست؟

تاج‌بخش: دانش بومی استفاده از سطوح آبگیر باران در کشت دیم از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و در نقاط مختلف کشور مشاهده می شود مردم محلی با استفاده از این سیستم ها که از گذشتگان به ارث برده اند به تولید محصولات کشاورزی اشتغال داشته و محصولات مختلفی مثل هندوانه، طالبی و غیره را با استفاده از این شیوه ها مثل خوشاب، بندسار و غیره برداشت می کنند. نمونه موفق استفاده از سطوح آبگیر باران در کشاورزی، منطقه خراسان جنوبی است که در سال ۱۳۹۸ در یک هکتار خوسف بیرجند با استفاده از شیوه های استحصال آب باران، ۴ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان سود خالص از هندوانه دیم برداشت شد. خوشبختانه گذشتگان ما از قدیم با این شیوه ها آشنایی داشته و از این شیوه ها در بخش کشاورزی استفاده می کردند. ولی متأسفانه در حال حاضر به این شیوه ها، اهتمامی توسط دولت صورت نمی گیرد.

تسنیم: وظیفه دولت در این باره چیست؟

تاج‌بخش: دولت باید به منظور تعادل بخشی به سفره های زیرزمینی و حفظ آبخوان های کشور، نسبت به این شیوه ها اقبال داشته باشد و تجهیزات و امکانات لازم مثل بیل، تراکتور و غیره را در اختیار جوامع محلی قرار داده تا آنها بتوانند سطوح آبگیر خود را ترمیم و تقویت کنند و برای کشاورزی آماده کنند. قطعا مردم محلی نیز از این اقدام دولت استقبال می کنند و حتی شکرگزار دولت نیز خواهند بود. دولت به جای اینکه به فکر انتقال آب باشد باید این نظامات محلی را محترم بشمارد و برای آن برنامه ریزی داشته باشد و بودجه کافی بدان اختصاص دهد.

تسنیم: یکی از مباحثی که در سطح دنیا مطرح است، تأمین آب شرب از طریق شیوه های جمع آوری آب باران به وسیله سطوح آبگیر باران به خصوص در مناطق روستایی است. آیا این مسائل در ایران نیز مطرح است؟ بخصوص اینکه ما روستاهای زیادی داریم که اهالی آنجا با مشکل بی آبی مواجه هستند.

تاج‌بخش: بله مطرح است؛ ما می توانیم برای مناطق شمالی، شمال غربی و غرب کشور آب شرب خانوارهای شهری و روستایی را از طریق جمع آوری آب باران تأمین کنیم. حتی می توان آب شرب مناطق گرم و خشک و مناطق روستایی نیز از طریق آب باران تأمین کرد. از مزیت این طرح ها آن است که سرمایه گذاری اندکی نیاز است. البته این مسائل را به مسئولان امر گفتیم ولی متأسفانه گوش شنوایی در این باره وجود ندارد.

تسنیم: آیا الگوها و پایلوت هایی در این زمینه وجود دارد؟

تاج‌بخش: بله مثلاً در دانشگاه تربیت مدرس طرحی اجرا شده است که آب باران به وسیله سقف پارکینگ و ساختمان ها جمع آوری می شود و بعد از تصفیه، بسته بندی شده و برای عرضه به بازار آماده می شود. معاونت علمی فناوری ریاست جمهوری از این طرح حمایت کرده است.

تسنیم: آیا برای جمع آوری آب باران موانع قانونی وجود دارد؟

تاج‌بخش: خوشبختانه موانع قانون جدی به خصوص در جمع آوری آب باران از پشت بام های منازل و محیط های اداری در مناطق شهری وجود ندارد. زیرا که در واقع آب بازچرخانی می شود. قوانین و اسناد بالادستی نیز این اجازه را داده است آب باران با سطوح آبگیر جمع آوری شود. در واقع استفاده از سطوح آبگیر باران مدیریت هدررفت آب و تبخیر آب باران است . الان حدود ۷۰ آب باران تبخیر می شود و به راحتی از دسترس ما خارج می شود. سیستم های سطوح آبگیر باران سعی می کند بخشی از بارش را در مبدأ ذخیره کند و برای مصارف مختلفی مثل آبیاری فضای سبز و غیره مورد استفاده قرار دهد.

تسنیم: آیا به طور کلی جمع آوری آب باران با سطوح آبگیر باران و استفاده از آن در مصارف مختلف، به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه است؟

تاج‌بخش: بله در واقع جمع آوری آب باران به وسیله سطوح آبگیر باران مثل پشت بام های منازل و ساختمان های اداری، ارزانترین، کم هزینه ترین و کم سازه ترین شیوه جمع آوری و مدیریت آب است. در واقع در ساختمان ها و برج های گرانقیمت چند میلیاردی، استقرار سیستم های جمع آوری آب باران و استفاده از آن در مصارفی مثل آبیاری، مسائل بهداشتی و غیره، چیزی در حدود ۱۵ میلیون تومان می شود که رقم بسیار کمی است و کاملاً مقرون به صرفه است.

تسنیم: آیا در این باره نیز الگوهای موفقی وجود دارد؟

تاج‌بخش: بله برای نمونه در مشهد در سال ۱۳۹۷ از پشت بام ساختمان ۱۱۰ متر مربع، حدود ۱۵۰۰۰ لیتر آب در سال جمع آوری شده است و کل هزینه این طرح حدود ۸ میلیون تومان بوده است. یا اینکه بعضی مدارس کشور نیز این طرح ها با کمک شهرداری اجرا شده است و شهرداری یا کل هزینه طرح یا بخشی از آن را متقبل شده اند. نمونه دیگر این که در مدرسه ای که ۳۲۰ دانش آموز داشته است حدود ۳۸ درصد آب وضوخانه به وسیله بازچرخانی آب تأمین شده است و ۳۸ درصد مصرف آب کاهش یافته است که این مسئله می تواند فشار بر آب های زیرزمینی را کاهش دهد.

نمونه دیگر اینکه از خانواده ۴ نفره ای که ۱۶۸ متر بنا داشته است سالانه ۲۷ درصد نیاز آبی خانواده از آب پشت بام تأمین شده است. مثال دیگر دانشگاه شاهرود است. در اردوگاه تفریحی دانشگاه شاهرود که حدود۳۰ هکتار است، با بودجه ای در حدود ۶۷ میلیون تومان و با ساخت آبخوان های مصنوعی، کل آب مورد نیاز این مجموعه در سال به وسیله سطوح آبگیر باران تأمین می شود. توسعه این سیستم ها می تواند در موضوع تعادل بخشی آب های زیرزمینی بسیار موثر باشد.

تسنیم: تجارب کشورهای پیشرفته در استفاده از شیوه های جمع آوری آب با سطوح آبگیر باران چگونه است؟

تاج‌بخش: کشورهای پیشرفته به این موضوع، به چشم صنعت نگاه می کنند؛ مثلاً در آلمان صنایع زیادی مرتبط با جمع آوری آب باران از پشت بام های منازل وجود دارد و در بعضی کشورها مثل آمریکا، کره جنوبی، آلمان، هلند و دیگر کشورها نیز دپارتمان ها و انجمن های علمی در این باره وجود دارد. همین حدود دو ماه پیش از هلند دعوت نامه ای داشتیم تا تجربیات ایران درباره جمع آوری سطوح آبگیر باران ارائه شود. مثال دیگر در این باره هند است که در این کشور آب شرب روستاها و بعضی شهرها به وسیله سطوح آبگیر باران تأمین می شود؛ زیرا که این کشور بسیار پهناور است و امکان انتقال آب و لوله کشی وجود ندارد.

موضوع جمع آوری آب باران از موضوعاتی است که حتی کشورهایی که مشکل کم آبی نیز ندارند سراغ آن رفته اند؛ زیرا که اولاً جمع آوری آب باران می تواند از وقوع سیل های شهری جلوگیری کند. ثانیاً این کشورها به این نتیجه رسیده اند که ممکن است در آینده با مشکل کم آبی مواجه شوند و برای قطره قطره نزولات آسمانی برنامه ریزی کرده اند.

تسنیم: راه توسعه استفاده از سطوح آبگیر باران در کشور چیست؟

تاج‌بخش: یکی از راه های توسعه استفاده از سطوح آبگیر باران در شهرها، هماهنگی نهادها و دستگاه هایی مثل شهرداری، نظام مهندسی ساختمان، وزارت راه و شهرسازی و غیره برای بکارگیری این سیستم ها در منازل است. مثلاً شهرداری ها باید مشوق ها و تسهیلاتی برای کسانی که از این تجهیزات استفاده می کنند قرار دهد یا اینکه نظام مهندسین استفاده از تجهیزات جمع آوری آب باران به وسیله سطوح آبگیر باران را به رسمیت بشناسد. متأسفانه نظام مهندسی در این باره با اما و اگر مواجه است و وزارت مسکن نیز این موضوع را پذیرفته ولی برای اجرا مصمم نیست.

تسنیم: چرا عزم و اراده ای بین دستگاه ها برای این منظور وجود ندارد؟

تاج‌بخش: باید این مسئله با باور و فرهنگ تبدیل شود. متأسفانه وقتی که بحث انتقال آب از دریای عمان به خراسان شمالی و جنوب و رضوی و سیستان و بلوچستان مطرح است یا انتقال آب از دریای خزر به استان سمنان، راهکارهای دیگر تأمین آب بدان توجهی نمی شود. ما به جای اینکه روی انتقال آب برنامه ریزی داشته باشیم باید روی هدررفت روزانه فکر کنیم و باید این هدررفت ها را کنترل کنیم و برای آن برنامه داشته باشیم. الان حدود ۳۰ درصد آب کشور در مسیر انتقال و شبکه های آبرسانی هدر می رود. اگر این را کاهش دهیم نقش بسزایی می تواند در تأمین آب داشته باشد و نیازی به طرح های انتقال آب نداشته باشیم.

تسنیم: آیا با انتقال آب دریای خزر به سمنان و آب دریای عمان به سیستان و بلوچستان و خراسان مخالفید؟

تاج‌بخش: بله بنده با انتقال آب دریای خزر به سمنان و آب دریای عمان به سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی، شمالی و جنوبی مخالف هستم. زیرا که انتقال آب در دنیا یک طرح شکست خورده است و در شرایط بودجه ای کشور این کار بسیار سخت است. اگر ما هدررفت آب را مدیریت کنیم نیازی به طرح های انتقال آب نداریم. ما باید برنامه ریزی کنیم که چطور می توان از بارندگی های فراوان مثل بارندگی های استان های گیلان و مازندران استفاده کنیم.

تسنیم: با توجه به اینکه امسال بحث قانون برنامه توسعه هفتم در دولت و مجلس مطرح است، سیستم های سطوح آبگیر باران چه جایگاهی می تواند در این قانون داشته باشد؟

تاج‌بخش: خوشبختانه در برنامه قانون توسعه ششم اقبال خوبی نسبت به جمع آوری آب باران به وسیله سطوح آبگیر باران شده است. ولی متأسفانه باید گفت رویکرد قانون برنامه هفتم جای انتقاد دارد زیرا که فی البداهه و بدون اینکه طرح یا برنامه ای ارائه شود، خواسته شده که نظرات و پیشنهادات در این باره تا آخر مهرماه ارائه شود. این در حالی است که باید اول طرحی یا قانونی ارائه شود بعد نظرات اصلاحی خواسته شود. متأسفانه سال های قبل نیز به همین منوال بوده است و حدود ۴۸ ساعت قبل از تصویب خواسته شده بود نظرات اصلاحی در این باره ارائه شود. این چنین رویکردهایی منجر به تدوین برنامه جامع نخواهد شد.

یا اینکه وزارت نیرو برای قانون آب کشور، دعوت عام کرده تا متخصصان و کارشناسان نظرات خود را در این باره اعلام کنند. دعوت عام معنا نمی دهد و باید ابتدا قانون در اختیار مراکز علمی پژوهشی مثل انجمن ها قرار گیرد تا نظرات اصلاحی داده شود. در حال حاضر انجمن های علوم آب ۱۳ انجمن علمی و اتحادیه انجمن های منابع طبیعی حدود ۱۵ انجمن علمی را شامل می شود که باید از توان علمی این انجمن ها در رفع مسائل و مشکلات آب کشور و تدوین قوانین مربوطه استفاده شود.

تسنیم: مجلس شورای اسلامی چگونه می تواند در راستای توسعه جمع آوری آب باران موثر واقع شود؟

تاج‌بخش: مجلس شورای اسلامی در این باره بسیار می تواند نقش مؤثری داشته باشد. خوشبختانه شاهد اقدامات خوبی از سوی مجلس در این باره بودیم و در این شرایط کمبود آب، مجلس شورای اسلامی با تخصیص بودجه مناسب می تواند در رشد و توسعه این سیستم ها نقش موثر داشته باشد.