«معجزه آبخیزداری»|۱۰ توصیه مهم برای حفاظت از آب و خاک با آبخیزداری
دانش بومی بندسار از فناوری های کشاورزی سیلابی است که در اکثر استان های شرقی کشور متداول است و نقش بسیار مهمی در حفاظت از آب و خاک دارند.
به گزارش خبرگزاری تسنیم «پرونده معجزه آبخیزداری»؛ طبق گزارش سازمان های بین المللی یکی از مهمترین دلایل شکست برنامه های توسعه کشورهای دنیا، عدم توجه به دانش بومی است. یکی از دانش های بومی در عرصه حفاظت آب و خاک که در نظام سیاستگذاری و برنامه ریزی آب و کشاورزی مورد غفلت واقع شده است، بندسار است.
بندسار یکی از فناوری های باستانی کشاورزی سیلابی است که در اکثر آبادی های استان های شرقی کشور مثل استان خراسان جنوبی، خراسان شمالی و بخش زیادی از خراسان رضوی متدول است. بزرگان این مناطق با استفاده از جریان های موقت سیلابی، علاوه بر تولید برخی از محصولات کشاورزی مورد نیاز خود، آب و خاک را نیز محافظت کرده اند. اگر چه پیش نیاز کشت در این اراضی، سیل گیری است، از نظر کاربردی بندسارها زمین دیم به حساب می آیند؛ چه مطابق ماده یک قانون اصلاحات اراضی زمین دیم زمینی است که زراعت آن از آب باران یا سیلاب مشروب می شود.
مساحت بندسارها در کشور به طور تقریبی ۴۰۰ هزار هکتار برآورد شده است. چنانچه روش و دانش های های دیگر نظیر خوشاب و دگار در بلوچستان، قرعه در داراب فارس، بند و تیربند در هرمزگان و صدها هزار هکتار سکوبندی دامنه ها نیز در نظر گرفته شود، مساحت این گونه اراضی به بالغ بر یک میلیون هکتار می رسد که اهمیت روش های سنتی را نشان می دهد. نظر به اینکه بندسارها به عنوان کشتزارهای سیلابی علاوه بر تولید محصولات زراعی در حفاظت آب و خاک، کنترل سیلاب، تغذیه آبخوان ها و مهار بیابان زایی موثر هستند و از طرف دیگر تاکنون هیچ هزینه ای برای دولت نداشته اند، لذا در راستای حفاظت از آب و خاک، پیشنهادهای زیر به منظور توسعه این فناوری ها در کشور ارائه می شود:
- سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری و معاونت آب و خاک با اعطای تسهیلات بانکی کم بهره به منظور بهسازی، نگهداری و بهره برداری از شبکه های واقع در محدوده مستثنیات قانون اشخاص حمایت کنند.
- سازمان جنگل ها از احداث بندسارهای جدید حمایت قانونی به عمل آورد به این منظور علاوه بر تسهیل مجوزهای لازم برای تصویب طرح های ساخت و بهره برداری از بندسار در اراضی ملی، تسهیلات بانکی مناسب با بهره کم نیز برای تشویق هر چه بیشتر روستاییان داده شود.
- با توجه به تاکید سازمان جنگل ها بر جلب مشارکت مردم، حمایت از توسعه روش های سنتی سامانه های سطوح آبگیر باران بر اساس پتانسیل های طبیعی و اجتماعی در محدوده اراضی ملی در چارچوب طرح های آبخیزداری و آبخوانداری و واگذاری حق بهره برداری از سامانه های مذکور مطابق ماده ۳ قانون اصلاح قانون حفاظت و بهره بردرای از جنگل ها و مراتع مصوب ۱۳۴۸ بستر مناسبی را برای افزایش مشارکت های واقعی فراهم آورد.
- به منظور تشویق ذخیره سازی آب سبز همسو با سیاست های حفظ، احیا و بهره برداری از منابع طبیعی، سازگاری با کم آبی، تولید محصولات کشاورزی، تامین علوفه، توسعه گیاهان دارویی، زراعت چوب و کمک به معیشت جوامع محلی، ساخت و توسعه بندسارها مشمول معافیت در پرداخت حقوق دولتی و اعطای تسهیلات یارانه ای شود.
- بندسارهای موجود عمدتا در مناطق خشک و فراخشک واقع شده اند توسعه احداث بندسار در مراتع دارای اقلیم نیمه خشک توصیه می شود.
- به رغم اقدامات حمایتی پراکنده واحدهای محلی و ملی سازمان جنگل ها از ترمیم و احداث بندسار، معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی و ادارات تابعه این معاونت که مسئولیت خاک های کشاورزی را به عهده دارد اظهار نظر و اقدامی خاصی در این ارتباط نداشته اند. پیشنهاد می شود ادارات آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی، اصلاحات لازم را در تقویت ساختار و امکانات و تسهیلات مورد نیاز بندسارها مدنظر قرار دهند تا توسعه این روش سنتی مطلوب در دیمزارهای مناطق نیمه خشک نیز فراگیر شود. برای گسترش آن به دیگر مناطق می توان دوره های آموزش کوتاه مدت به همراه برنامه های بازدید برای روستاییان علاقمند توسط ادارات ترویج پیش بینی شود.
- همان گونه که از مالکین چاه ها قیمت آب پمپاژ شده اخذ می شود توصیه می شود وزارت نیرو با پرداخت مبالغی به صورت تشویقی صاحب بندسار که آبخوان ها را تغذیه می کنند از مشارکت مردم برای متعادل کردن سفره های آب زیرزمینی استفاده کند.
- با توجه به آثار سوء ساخت سد و بند در آبخیز بالادست بر بندسارها، ضروری است دستگاه های دولتی و عمومی نظیر وزارت نیرو، سازمان جنگل ها از مسدود کردن آبراهه ها و کنترل جریان حوزه بالادست منع شوند و یا طراحی به گونه ای انجام گیرد که حقابه و حق رسوب بندسارها رعایت شود.
- وزارت نیرو و سازمان جنگل ها در ساخت سد و بند و همچنین سایر ارگان ها در برنامه ریزی های توسعه ای آب خواه مرتبط با سیل و رواناب سطحی و موارد تاثیرگذار بر آن مکلف به رعایت حقابه و سهم آب بندسارها و دیگر سامانه های آبگیر مردمی گردند.
- توصیه های فوق قابلیت تعمیم به سایر روش های سامانه های سطوح آبگیر باران و استحصال سیلاب سنتی مشابه در استان های دیگر را نیز دارد.
محمود عرب خدری «معاون پژوهشی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری»
