متفاوت‌ترین عزاداری امام حسین (ع) در قلعه‌ای تاریخی
زار خاک نام مراسمی است که اهالی روستای قورتان در قلعه تاریخی خود هر ساله در روز تاسوعای حسینی آن را برگزار می‌کنند، اما در این مراسم خبری از سینه یا زنجیرزنی نیست.
گروه استان‌ها – یزدان روحانی: حسین ابن علی طالب (ع)، امام سوم شیعیان روزگاری در صحرای کربلا محشری به پا کردند که با گذشت صدها سال از این رخداد تاریخی مذهبی، همچنان مسلمانان شیعه در سراسر جهان یاد و خاطره رشادت ایشان را با برپایی مراسم‌های عزاداری مختلف زنده نگه می‌دارند. از سرزمین شام تا آن سوی فلات ایران و حتی برخی مناطق مسلمان نشین دنیا، دهه محرم و عزاداری برای سید شهیدان برپاست و صدای طبل و سنجق شنیده می‌شود.
کیلومترها دورتر از صحرای کربلا و در زیر آفتاب سوزان کویر، مردم شرق‌نشین اصفهان نیز ارادت خود به امام شهیدشان را با مراسم‌های منحصربه‌فرد نشان می‌دهند. یکی از این مراسم‌ها در روستای «قورتان» واقع در ۱۰۰ کیلومتری شرق اصفهان برگزار می‌شود، روستایی تاریخی که قلعه آن شهره جهانی دارد و پس از ارگ بم یکی از بزرگ‌ترین و معدود قلعه‌های خشتی مسکونی ایران است که همچنان پابرجا مانده.
این قلعه درست در مرکز روستا واقع شده و به گفته مردم محلی قدمت آن به زمان ساسانی و پادشاهی بهرام پنجم ساسانی برمی‌گردد. حتی در کاووش‌های این محل، اشیایی مربوط به دوره هخامنشی پیدا شده است. قلعه قورتان جزو معدود قلعه‌های خشتی و گلی در دنیا بوده که همچنان ساکنانی در آن زیست می‌کنندو
خانه‌های داخل قلعه قورتان دارای مالک شخصی بوده و تا سال ۱۳۳۵ زیست‌گاه مردم روستا به همین بنا محدود می‌شده و در بیرون آن زمین‌های کشاورزی قرار داشته است. اما آهسته آهسته با فشارهای بیرونی همچنین ساخت و ساز در خارج از قلعه، این بنای باستانی خالی از سکنه و بیشتر محلی برای نگه‌داری دام‌ها تبدیل می‌شود.
این تمام ماجرا نیست، درست در مرکز روستا و در بین بناهایی که تا چشم کار می‌کند از خشک و گل ساخته شده و اطرافش به برج‌های دیدبانی مزین شده، یک ساختمان آجری نوساز به چشم می‌خورد. این ساختمان که مهم‌ترین سازه فرهنگی روستاست، حسینیه‌ای است که هرساله در تاسوعا میزبان یکی از خاص‌ترین عزاداری‌های ایران است؛ مراسمی که آن را «زار خاک» می‌نامند.
زار خاک یک مراسم عزاداری ابداعی است که بنا به گفته مردم محلی پیشینه آن به ۱۳۰ تا ۱۵۰ سال قبل باز می‌گردد و توسط سادات روستا پایه‌ریزی شده است. اگرچه سادات این روستا مبدع و اجرا کننده بخشی اصلی هستند، اما تمام خانواده‌های حاضر در روستا در برگزاری مراسم نقش دارند. به عنوان مثال یک خانواده مسئولیت تهیه، دم کردن و پخش کردن چایی را عهده دارند و اعضا همان طایفه یا خانواده باید این کار را انجام بدهند و هیچکس دیگری حق دخالت ندارد. خانواده‌ای دیگر مسئول حمل نخل است و غیره؛ بدین ترتیب تمام اهالی روستا درگیر برگزاری این مراسم هستند.
این مراسم پیش از غروب آفتاب در حسینیه آغاز می‌شود، ابتدا روستاییان در حسینیه جمع شده و سپس به گروه‌های مختلف تقسیم می‌شود. در ابتدا صف آقایان نسل‌های قدیمی‌تر خانواده‌های سادات یا سیدها با شال‌های سبز و تن‌پوش‌های مشکی در حسینیه حاضر شده و حلقه‌ای تشکیل می‌دهند. دور این حلقه، حلقه دیگری از نسل‌های جوان‌تر سادات‌ها تشکیل می‌شود و در وسط میدان حسینیه مشغول به عزا می‌شوند.
مراسم اصلی یک ساعت و نیم قبل از غروب آفتاب روز تاسوعا و در قلعه قورتان انجام می‌شود. در این روز سادات در دو حلقه جدا (پیرها و جوان‌ها) با قرائت یک بیت از حسینیه خارج شده و در ۱۲ ایستگاه در قلعه می‌ایستند، به زمین می‌نشینند و سجده می‌کنند؛ پیش از حرکت نیز افرادی که همه از اعضا یک خانواده کاه و خاک بر زمین می‌ریزند، در هنگام سجده سادات با تکان دادن شال‌های سبز خود خاک و گاه را به هوا پرتاب می‌کنند.
سادات در این مراسم برای خود نوحه و دم‌هایی را دارند که بیت اول آن توسط خودشان سروده شده ولی ابیات دیگر را از محتشم کاشانی وام گرفته‌اند؛ در هر ایستگاه حلقه‌های سادات ابیات متفاوت را تکرار می‌کنند، ولی سایر مردم همان بیت اول را تکرار می‌کنند. در بیت اول عبارت «بهر حسین امشب ملامت می‌شود / این شام را، صبحش مباد، فردا قیامت می‌شود» تکرار می‌شود.
در جلوی سادات نخلی نیز به عنوان نمادی از گهواره حضرت علی‌اصغر (ع) حمل می‌شود که حمل آن نیز بر عهده یکی از خانواده‌ها و طوایف روستا است. افرادی که این نخل را حمل می‌کنند، مدام عبارت «یا حسین، شاه حسین» را تکرار می‌کنند. بین نخل و حلقه سادات نیز طبل‌زنان و سنج‌زنان قرار دارند. پشت سر سادات نیز مردان و سپس زنان قرار می‌گیرند. نخل نیز هماهنگ با ضرب‌آهنگ طبل و سنج، به چپ و راست حرکت داده شده و به پیش می‌رود.
این سلسله اتفاقات دوبار تکرار می‌شود، یعنی عزاداران پس از خروج از حسینیه و عزاداری در دور تا دور قلعه را دوبار تکرار می‌کنند و در نهایت به حسینیه باز می‌گردند. در حسینیه نیز عزاداری با شکل گیری حلقه‌های سادات پیر و سادات جوان ادامه می‌یابد.
شام روز تاسوعا نیز به عنوان یک نذری تهیه می‌شود. تقریباً تمام خانواده‌های روستا در تهیه مواد اولیه آن نقش دارند، اما مسئولیت پخت و توزیع آن با یک خانواده است. به طور معمول و مرسوم خورشت قیمه در شب تاسوعا تهیه و بین عزاداران توزیع می‌شود.
جالب‌ترین بخش این مراسم فرم برگزاری آن است که در ایران و در هیچیک از مراسم‌های عزاداری نظیر ندارد در این مراسم هیچ سینه و یا زنجیری زده نمی‌شود و صرفاً با تکان دادن شال‌ها عزاداری انجام می‌شود. این مراسم آنقدر جذاب و کم‌نظیر بوده که در سال‌های پیش از شیوع ویروس کرونا به جاذبه‌ای برای گردشگران داخلی و خارجی و همچنین مستندسازان تبدیل شده بود؛ اما سال گذشته و امسال این مراسم به علت شیوع ویروس کرونا برگزار نشد.
