«معجزه آبخیزداری»| ساخت شهرهای اسفنجی؛ اقدامی نو در جهت مدیریت سیلاب های شهری

به گزارش خبرگزاری تسنیم «پرونده معجزه آبخیزداری» ابوالقاسم حسین پور مدیرکل آبخوانداری و پخش سیلاب سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور در یادداشتی درباره ضرورت آبخیزداری شهری و ساخت شهرهای اسفنجی نوشت:

شرایط اقلیمی حاکم بر کشور ما به گونه ای است که میزبان همیشگی سیل و خشکسالی هستیم. در حقیقت سیل و  خشکسالی دو روی یک سکه اند که در سال های اخیر با  تشدیدخسارات آن در ابعاد گسترده بعنوان یکی از چالش های کشور در حوزه آب، منابع طبیعی و محیط زیست مطرح است. تحت این شرایط علاوه بر مشکلات سیل و کم آبی، فرونشست زمین نیز از مخاطرات ثانوی است که آبخوان های کشور را با تهدید جدی روبرو ساخته است.

در این میان در شرایط کنونی در سال جاری که کشور بواسطه کاهش فاحش بارندگی نسبت به نرمال، با خشکسالی و کم آبی دست و پنجه نرم می کند، با اندک بارشی شاهد بروز سیل و خسارت آن هستیم.موضوعی که در سیل اخیر در هفته دوم اردیبهشت ماه جاری در مناطق مختلف کشور شاهد آن بودیم. تشدید بروز سیلاب های شهری از جمله مواردی است که در سنوات اخیر بیش از گذشته با آن مواجه هستیم.

مدیریت پیشگیرانه و توامان پدیده ها و مخاطرات طبیعی نظیر سیل و خشکسالی که دو روی یک سکه اند، همواره مورد تاکید بوده است. پیشگیری از خسارات سیل و خشکسالی، می تواند در قالب مجموعه ای از اقدامات موثر دنبال گردد که دو راهکار مهم آن عبارتند از؛

۱- “اجرای طرح های آبخیزداری و کنتر ل سیل در سطح حوزه های آبخیز بالادست”

۲- توسعه آبخوانداری شهری با “ساخت شهرهای اسفنجی یا شهرهای نفوذپذیر” که با رویکرد همزیستی و سازگاری با سیل احداث می گردند

در رابطه با ضرورت توسعه فعالیت های آبخیزداری و آبخوانداری در سطح حوزه های آبخیز کشور و مدیریت سیل از منشا در بالادست بعنوان راهکاری علمی و اقتصادی به دفعات در مباحث پیشین پرداخته شده است. در این مجال قصد تبیین راهکار دوم را دارم که بمانند راهکار اول و بلکه بیش از آن مغفول واقع گردیده است.

شهرسازی و توسعه شهرها به شیوه کنونی در کشور ما سوای سایر مشکلات شهرنشینی، بواسطه گسترش سطوح عایق و نفوذناپدیر شهری، خود از عوامل افزایش رواناب و تشدید سیلاب های شهری است. سیلاب های شهری دو منشا دارند؛ بخشی از سیلاب ها از سطح حوزه آبخیز بالادست شهرها به محیط های شهری وارد می گردند و بخشی نیز رواناب ناشی از وقوع بارش در سطح شهرها ایجاد می گردند. مدل توسعه شهری کشور ما با ایجاد سطوح عایق و نفوذناپذیر، باعث حذف عرصه های جذب بارش و رواناب و تشدید سیل و مشکلات آبگرفتگی معابر و خسارات به شهر و شهروندان می گردد.

“ساخت شهرهای اسفنجی، که شهرهایی با ظرفیت نگهداشت آب باران هستند، اقدامی نوین به شمار می رود که در قالب آبخوانداری شهری به مدیریت سیلاب های شهری و جلوگیری  از فرونشست زمین در شهرها می پردازد”.

در حقیقت در این رویکرد از ایجاد شهرهای نفوذناپذیر در برابر باران جلوگیری و با حفظ عرصه های جذب روناب در سطح شهر، مبلمان شهری و المان های شهر بر مبنای همزیستی با سیل شکل می گیرد. شهرهای اسفنجی شهرهای با برنامه ریزی ایجاد زیرساخت های جذب آب باران در تمامی سطوح شهری است. ساخت پیاده روهای جذبی با سامانه آبگیر باران جهت درختان کنار خیابان، آسفالت  خیابان ها و کوچه های نفوذپذیر که توان جذب باران داشته باشند، بهره گیری از توپوگرافی شهر و گودی های آن برای ساخت سازه های چندمنظوره نظیر استادیوم های ورزشی با کارکرد کنترل سیلاب در مواقع بحرانی و حفظ عرصه های جذب رواناب در قالب پارک ها و بوستان های طبیعی و نفوذپذیر در درون شهر و ایجاد پارک آبخیز در پیرامون شهرها، احداث کمربند سبز شهرها، سیستم جمع آوری آب باران در ساختمان ها و اماکن، سامانه زهکشی متناسب با حفظ بستر نفود طبیعی، حفظ کاربری اراضی باغ شهرها، پشت بام های سبز (Roof Garden) و موارد متعدد موجود از این دست نه تنها با جذب  بارش از تشدید سیلاب در سطح شهر جلوگیری کرده، بلکه بواسطه افزایش نفوذ باران و سیلاب به درون زمین با تقویت آبخوانداری شهری، منابع آبی شهرها نیز تقویت می گردد. برخی از اهم فواید و  اثرات ساخت شهرهای اسفنجی شامل موارد زیر است:

۱- کاهش حجم سیلاب های شهری و به تبع آن کاستن از مشکلات آبگرفتگی معابر، خسارت سیل به زیرساخت های شهری و مشکلات شهروندان

۲- ذخیره آب در زمین شهر، تغذیه آبخوان شهرها و تقویت منابع آب زیرزمینی

۳- بهره گیری از ظرفیت باران در توسعه فضای سبز شهری و کاهش فشار بر منابع آب شرب و سفره های زیرزمینی

۴- جلوگیری از مخاطرات فرونشست زمین در شهرها

۵- ایجاد شهرهای پایدار همگام با طبیعت

ایده پیاده سازی الگوی آبخوانداری شهری و ساخت شهرهای اسفنجی برای کشور ما که ۵۶ میلیون نفر از جمعیت آن در مناطق سیل خیز سکونت دارند و بیش از ۴۵۰ شهر مهم کشور در معرض خطر جدی سیل قرار دارند و از طرفی بیش از نیمی از آبخوان های کشور در دشت های سکونتی و تولیدی با تهدید فاجعه فرونشست زمین روبروست، بیش از هر نقطه دیگر جهان، ضروری است.

امید است در شرایط تغییر اقلیم و تشدید مخاطرات سیل که  انتخاب های ما را بعضا به الزام تبدیل نموده است، با توجه به اینگونه رویکردهای نوین در چارچوب مدیریت جامع حوزه های آبخیز شهری با اصلاح ضوابط و مقررات شهرسازی به سمت ساخت شهرهای ایمن در برابر سیل و سازگار با سیلاب حرکت کنیم.

آبخوانداری شهری و ساخت شهرهای اسفنجی از موضوعاتی است که بی توجهی به آن علاوه بر هدر رفت منابع آبی، موجب تحمیل خسارات و هزینه های زیادی به مدیریت شهری و مردم می گردد. سازگاری با طبیعت و محیط زیست در قالب رویکردهای نوین مدیریت حوزه های آبخیز شهری، پایداری سکونتگاه، ایمنی در برابر مخاطرات سیل، تقویت منابع آبی و سرسبزی شهر را به دنبال دارد.