اثرات و تبعات کرونا در صنعت شیلات

دکتر محمود بهمنی/ رئیس موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور–با اعلام وضعیت اضطراری جهانی توسط سازمان جهانی بهداشت در روز ۳۰ ژانویه سال ۲۰۲۰ رسماً شیوع جهانی کووید۱۹ اعلام شد. این ویروس به سرعت اغلب مرزهای جغرافیای سیاسی را در نوردید بطوری‌که قرنطینه و بسته شدن مرزها وضعیت مشابه بسیاری از کشورها شد. کووید ۱۹ تاثیر بسیار ﻣﺨﺮبی ﺑﺮ اﻗﺘﺼﺎد ﺟﻬﺎﻧﻲ وارد نمود و کشورهای بزرگ دنیا مبالغ هنگفتی را در قالب تسهیلات بانکی جهت کمک به شرکت‌های آسیب دیده، کمک به مشاغل و همچنین برای حفظ نقدینگی بانک‌ها اختصاص دادند. افزایش بی‌سابقه تقاضای بیمه بیکاری در کشورهای مختلف در ابتدای شیوع این پاندمی گزارش شد. در این میان پیامدهای اقتصادی –اجتماعی کووید ۱۹ بر سیستم‌های کشاورزی قابل توجه است. ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎی کووید ۱۹ در بخش ﻛﺸﺎورزیِ کشورهای در حال توسعه به‌ شدت اﺣﺴﺎس میﺷﻮد. کووید ۱۹ ﺗﻬﺪﻳﺪی ﺟﺪی ﺑﺮای اﻣﻨﻴﺖ ﻏﺬاﻳﻲ و ﻣﻌﻴﺸﺖ ﻛﺸﻮرﻫﺎی ﻓﻘﻴﺮ ﻣﺤﺴﻮب میﺷﻮد، ﭼﺮا ﻛﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎی ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻛﺸﺎورزی آﻧﻬﺎ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻛﻤﺘﺮی ﺑﺮای ﺗﺎب آوری در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮک ﺷﺪﻳﺪ اﻗﺘﺼﺎدی را دارد.

طبق برخی گزارشات، کاهش ۲۰ درصدی قیمت محصولات کشاورزی در پی‌کاهش سفرها و طبعاً بسته شدن هتل‌ها و رستوران‌ها در جهان در ابتدای شیوع کرونا انعطاف پذیری این سیستم را شدیداً به چالش کشیده است. ﺗﺪاﺑﻴﺮ اﺗﺨﺎذ ﺷﺪه برای مقابله با کرونا، باعث اختلال در ﻋﺮﺿﻪ ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻏﺬاﻳﻲ ﻛﺸﺎورزی ﺑﻪ ﺑﺎزار و ﻣﺼﺮفﻛﻨﻨﺪﮔﺎن، ﭼﻪ در داﺧﻞ ﻛﺸﻮرﻫﺎ و ﭼﻪ در ﺳﺮاﺳﺮ ﻣﺮزﻫﺎ گردید.

ﺑﺨﺶ کشاورزی در ﺣﺎل ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺎﺳﻲ در میزان ﺗﻘﺎﺿﺎ و نوع کالاهاﺳﺖ. اﻳﻨﻜﻪ اﻳﻦ ﺗﺄﺛﻴﺮات ﺗﺎ ﭼﻪ اﻧﺪازه ﺑﺮ اﻣﻨﻴﺖ ﻏﺬایی و از طرف دیگر ﻣﻌﻴﺸﺖ تولیدکنندگان زﻧﺠﻴﺮه ﻋﺮﺿﻪ محصولات غذایی آﺳﻴﺐرﺳﺎن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺣﺪ زﻳﺎدی ﺑﺴﺘﮕﻲ ﺑﻪ تصمیمات ﻛﻮﺗﺎه ﻣﺪت، ﻣﻴﺎن ﻣﺪت و ﺑﻠﻨﺪ ﻣﺪت دولت‌ها ﺧﻮاﻫﺪ داﺷﺖ. در میان محصولات کشاورزی، ﺑﺎزار ﻣﺤﺼﻮﻻت ﻓﺴﺎدﭘﺬﻳﺮ ﺑﻴﺶ از سایر محصولات ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻗﺮار گرفته است. به عنوان مثال، ﺷﺮاﻳﻂ ﻧﺰدﻳﻚ ﻛﺎری ﺑﺪون ﻓﺎﺻﻠﻪﮔﺬاری در ﻣﺮاﻛﺰ ﺑﺴﺘﻪﺑﻨﺪی و ﻓﺮآوری، ﻧﻴﺮوی ﻛﺎر را در ﻣﻌﺮض ﺧﻄﺮ اﺑﺘﻼ ﺑﻪ ﻛﻮوﻳﺪ۱۹ قرار می دهد. از طرف دیگر ﻓﺎﺻﻠﻪﮔﺬاری اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ اﻓﺰاﻳﺶ ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎ و ﻛﺎﻫﺶ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻲﺷﻮد. آبزیان به عنوان یکی از فسادپذیرترین محصولات کشاورزی تاثیر بیشتری را از کووید ۱۹ دریافت می‌نمایند. از سوی دیگر تولیدات آبزی پروری به مولفه های متنوع چه در زمینه نهاده های مورد نیاز برای خوراک، چه از نظر استانداردهای توزیع و عرضه و چه از نظر آیتم های اقتصادی و اجتماعی برای مصرف کنندگان در جهت بازارپسندی وابسته می باشد.

فعالیتهای شیلاتی کشور ما در سال‌های اخیر در مسیر رشد قرار داشته است. به طوری که میزان صید آبزیان در کشور از ۵۱۴ هزار تن در سال ۱۳۹۲ به ۷۷۵ هزار تن در سال ۱۳۹۸ افزایش یافته که رشد ۵۰ درصدی در این زمینه در بازه زمانی ۶ ساله قابل مشاهده است. همچنین تولیدات آبزی پروری کشور نیز در همین بازه زمانی از ۳۷۰ هزار تن به ۵۲۶ هزار تن رسیده است که افزایش ۴۲ درصدی را تجربه نموده است. ولی برای سال ۱۳۹۹ احتمال تاثیرپذیری تولید آبزیان از بحران کرونا وجود دارد و در صورت محقق نشدن افزایش تولیدات، این سوال مطرح می‌شود که آیا شیوع کرونا و محدودیت های ناشی از آن بر این روند رشد پیش بینی شده در برنامه های توسعه ای تاثیرگذار بوده است یا نه.

تنوع محصولات شیلاتی و شرایط صید و پرورش گونه های مختلف از نظر زیستگاه و الزامات مورد نیاز، باعث تغییر در میزان آسیب‌پذیری احتمالی فعالیتهای شیلاتی بر اثر کرونا خواهد شد. به همین دلیل لازم است فعالیتهای مختلف در زنجیره تولید و عرضه آبزیان به تفکیک و به طور اختصاصی مورد بررسی قرار گیرند.

در ماه های گذشته و پس از پاندمی کرونا در جهان، برخی از کشورها و همچنین برخی از نهادهای بین المللی تحقیقاتی را به منظور تعیین میزان تاثیرگذاری کرونا بر فعالیت‌های شیلاتی در دستور کار قرار دادند. نتایج اولیه برخی از این تحقیقات مشخص شده و بر این اساس پروتکل‌هایی در سطوح ملی در برخی کشورها به مورد اجرا گذاشته شده است. نهاد های بین المللی مسئول همچون سازمان خواربار جهانی‌(فائو)، تحقیقاتی را در این زمینه انجام داده و ضمن تاکید بر لزوم انجام تحقیقات مشابه و گسترده تر در سطوح ملی، برخی دستورالعمل‌ها و پیشنهادات را برای اجرا در مقیاس ملی و بین‌المللی ارائه داده‌اند. بر اساس این مطالعات، فائو پیشنهاد می‌کند که برای درک کامل تأثیر کووید ۱۹  بر صید و آبزی پروریِ جهان، ارزیابی‌هایی هم در سطح منطقه‌ای و هم در سطوح ملی مورد نیاز می‌باشد. بر اساس گزارشات فائو، لغو و تعویق نشست‌های مدیریتی و تصمیم‌گیری به هر دلیلی از جمله موارد اضطراری مانند همه گیری کووید ۱۹، ارزیابی و اجرای اقدامات مهم را به تأخیر می‌اندازد. لغو و تعویق نشست‌ها ممکن است پیامدهای منفی بر حفاظت و مدیریت بسیاری از ذخایر مشترک جهان داشته باشد. همچنین تاخیر احتمالی در بازدیدها و گشت های دریایی، اختلال در واردات نهاده‌ها، از دست رفتن برخی از مشاغل و وضع قوانین دست و پا گیر برای تجارت و عرضه آبزیان می‌تواند جمله‌گی بر فعالیت های شیلاتی تاثیرگذار باشد. میزان و نوع تاثیرپذیری هر یک از کشورهای جهان بر اساس شرایط فرهنگی، اقتصادی اجتماعی آن کشور، می‌تواند متفاوت از سایر کشورهای جهان باشد. به عنوان مثال تعطیلی کامل فعالیت‌های شیلاتی در کشور نامبیا نشان دهنده نقش کم رنگ ماهی در تامین غذا می‌باشد. قوانین ملی تجارت، استانداردهای متنوع برای تولید و عرضه مواد غذایی، میزان وابستگی سبد غذایی هر کشور به آبزیان و بسیاری عوامل دیگر می‌توانند در میزان تاثیرپذیری هر کشور از کرونا دخیل باشند.

تاثیر کرونا بر روی فعالیتهای شیلاتی کشورها از طریق دو مشکل بزرگ و مشابه، کاهش تقاضا و کاهش امکان فروش محصولات و نهاده ها اتفاق می‌افتد. به عنوان مثال در ایالات متحده آمریکا در بازه زمانی بهمن سال ۱۳۹۹ تا مهر ۱۴۰۰، صید به میزان ۴۰ درصد، واردات ۳۷ درصد و صادرات ۴۳ درصد در محصولات تازه کاهش نشان داد. همچنین در زمان قرنطینه میزان مصرف ماهی تا ۷۰ درصد کاهش یافت. در فیلیپین، کاهش شدید قیمت ماهی به‌علت کاهش تقاضای رستوران‌ها و هتل‌های محلی بصورت معنی داری فعالیت‌های شیلاتی را کاهش داده، کارخانه های فرآوری بسته شده یا با ظرفیت کمتری مشغول فعالیت هستند. همچنین در کشور هندوستان کاهش شدید فعالیت‌های شیلاتی گزارش شد. در این کشور فعالیت صیادی بر خلاف آبزی پروری کاملاً متوقف شد و زمانی اجازه فعالیت مجدد با برخی از محدودیت ها یافت که فشار جامعه مدنی بر اهمیت ماهی در امنیت غذایی مضاعف شد. در آفریقای جنوبی دسترسی به سردخانه ها و امکان نگهداری بلند مدت محصولات شیلاتی دشوار شد. در فیجی ممنوعیت موقت جابجایی محصولات باعث شد فعالیتهای صیادی به شدت آسیب ببیند. در بسیاری از کشورها، زنان بخش عمده نیروی کار در فرایندهای پس از صید را تشکیل می‌دهند که فاقد پشتوانه‌های بیمه‌ای و اجتماعی هستند. کاهش صید و یا تعطیلی کارخانجات آسیب بزرگی به این گروه از فعالان شیلاتی وارد می کند که ممکن است در آمار رسمی دولتها نیز به آن اشاره ای نشود.

به همین دلیل به منظور درک بهتر از شرایط ایجاد شده در زیر بخش شیلات کشور پس از شیوع کرونا و با هدف کمک به اتخاذ تدابیر متناسب با این تغییر شرایط احتمالی، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور طرحی پژوهشی را با در نظر گرفتن جنبه های مختلف فعالیت های شیلاتی در کشور (صید و صیادی، آبزی پروری،فرآوری، و همچنین تامین و عرضه محصولات شیلاتی) در دستور کار خود قرار داد که نتایج این طرح می تواند اطلاعات مناسبی به مدیران و تصمیم گیرندگان شیلات کشور برای دوران کرونا و برنامه ریزی برای دوران پساکرونا اجرا نماید. در این طرح برای مشخص شدن تأثیر کووید ۱۹ بر فعالیتهای شیلاتی، برخی از حوزه هایی که مورد توجه قرار خواهد گرفت شامل تاثیر کووید ۱۹ بر فعالیت های صید، نحوه صدور مجوزهای صید، تأمین نهاده های آبزی پروری، تأثیر بر بازار و میزان تقاضا، تأثیر بر عرضه و سیستم توزیع و فروش، تأثیر بر تحقیقات ذخایر شیلاتی، تأثیر بر اشتغال، تأثیر بر قیمت، تغییرات میزان سرانه مصرف، مشکلات تجارت بین المللی، چگونگی اقدامات دولتی و میزان تأثیرگذاری آنها، میزان شیوع بیماری در میان جوامع شیلاتی، اثرات اقتصادی و روانی بیماری بر مصرف آبزیان توسط مردم، تاثیرات بر روی میزان محصولات فرآوری شده و تفاوت احتمالی بر روی مصرف نوع محصولات آبزیان (خام و فرآوری شده) قبل و بعد از کرونا،  ….هستند.