آشنایی با هنر توبافی از صنایع دستی خراسان جنوبی

نام دیگر هنر توبافی،  پارچه بافی می باشد که این هنر از گذشته های دور در یکی از روستاهای خراسان حنوب، به نام خراشاد انجام می شود .

خُراشاد روستایی است واقع در ۲۴ کیلومتری جنوب شرقی بیرجند واقع شده است. پارچه بافی سنتی خراشاد یا توبافی به زبان محلی، یکی از مهمترین صنایع دستی استان خراسان جنوبی است به طوریکه تنها صنعت دستی این استان است که نامزد دریافت مهر اصالت از سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور شده است.

تعریف

حوله بافی (که توبافی یا تون بافی نیز نامیده می شود) نوعی فرآورده نساجی سنتی است که به کمک دستگاه بافندگی چهار وردی تولید می شود. از جمله خصوصیات این رشته از صنایع دستی این است، که اولا کلیه مراحل سه گانه بافندگی (ایجاد دهنه کار، پودگذاری و دفتین زدن) با حرکات دست و پا انجام می شود.

دوما امکان استفاده از پودهای رنگی به میزان نامحدود و همچنین تنوع طرح بافت با در اختیار داشتن و کنترل حرکات وردها میسر می شود. حوله بافی تنها در هر شهری بافته می شد و در گذشته در هر طایفه ای، یک نفر به این کار مشغول بود که نه تنها در این زمینه مایحتاج خود و خانواده خویش را تامین می کردند، بلکه در اقتصاد خانواده هم نقش قابل ملاحظه ای داشتند.

این رشته را به اشتباه حوله بافی نامیدند، چون علاوه بر مصرف حوله حمام که جاذب رطوبتی خوبی است، در موارد دیگری از جمله سفره، لباس، چادر شب ، شال و غیره نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

ابزار و وسایل توبافی

ابزار و تجهیزات دستگاه حوله بافی به شرح ذیل می باشد:

• چرخ ماسوره: جهت ریسیدن و تهیه نخ کاربرد دارد.
• چرخ ریسندگی (هرزه گر): نخ های ریسیده شده به صورت کلاف دور چرخ پیچیده می شود.
• گواسته (Gevaste): به هر یک از چوب ها اطلاق می شود که در زمین ثابت و نخ های چله به دور آن پیچیده می شود.
• وجارک (Vejarak): به دو عدد چوب نسبتا ضخیم گفته می شود که در اصطلاح، میانه کار را دارند که نخ ها در حین بافت به هم نریزند.
• میان چوب: چوبی که کمی بالاتر از نوورد به کار می رود و به بهتر نگداشتن نخ های چله کمک می کند.
• هراستون (herastow): به مجموع وردها (چهار ورد) در دستگاه بافندگی گفته می شود.
• سلام علیک: دو تکه چوب است که به وسیله نخ به هراستون وصل است و باعث بالا و پایین آمدن وردها می شود.
• هوا کار: به نخ هایی که هراستون و سلام علیک را به یک میله فلزی نزدیک سقف وصل کرده تا باعث بالا نگهداشتن آنها شود.
• متی (matti): دو عدد چوب یک اندازه که بر روی پارچه های بافته شده قرار می گیرد تا مانع جمع شدن احتمالی پارچه شود.
• ماکو: دستگاهی که نخ درون آن قرار می گیرد و به کمک آن نخ ها از تار رد می شوند.
• دنده، دفتین: نخ ها بعد از این که به وسیله ماکو رد شد، دفتین یا دنده می شود.
• دستکش: جنس آن از شاخ گوزن است و برای ثابت کردن بالین از آن استفاده می شود.
• بالین: چوبی است که پارچه های بافته شده به دور آن پیچیده می شود.
• ماسوره: وسیله ای است که نخ مورد نیاز کار به دور آن پیچیده می شود.
• پاتلک (patelak): تکه های چوبی هستندکه فقط از یک سر طولی سوراخ شده و با نخ نگهدارنده هر ستون از زیر دستگاه آویزان شده و با پاهای بافنده به حرکت در می آید.
• حمایل: چوبی که در گوشه سمت چپ جهت ثابت نگهداشتن چوب های چله به کار می رود.
• نوورد (Nouvard): چوبی است که چله بر روی آن پیچیده می شود.

مواد مورد استفاده

نخ پنبه ای، نخ ابریشم، نخ پشمی، نخ مصنوعی – اکرولیک (صرفا برای پودگذاری از آن استفاده می شود)، نخ کاموا (صرفا برای پودگذاری کاربرد دارد).

پارچه بافی یا توبافی از هنرهای اصیل و احیا شده‌ای است که پس از بافت فرش پر درآمدترین صنایع دستی، خراسان جنوبی است.

توبافی خراشاد، بعد از کویر لوت نهبندان، قنات بلده فردوس و باغ اکبریه بیرجند چهارمین اثر جهانی استان است.

نحوه بافت توبافی

برای بافتن پارچه به روش سنتی، توباف ابتدا مواد اولیه از قبیل پنبه، ابریشم یا کرک را تهیه می کند و پس از آن از این مواد نخ می ریسد. در مرحله بعد نخ های به دست آمده را می جوشاند و برای ضخیم کردن آنها از آرد استفاده می کند.

سپس به کمک این پارچه ها و چرخ پارچه بافی ، محصول نهایی به دست می آید. محصولی لطیف و بی نیاز از پیرایه های بدلی که تن را آرامش می بخشد و آب و هوای سوزان کویر را قابل تحمل می کند.

پارچه‌بافی در بیرجند از قدمتی طولانی برخوردار است، ولی با گسترش صنایع مدرن نساجی در حال فراموشی است. قدیفه، بقبند، چادر شب، سارق، صافی، دستارخان، چهار پوشاله، کرباس، لنگ، سفره توتی و حوله از انواع پارچه‌های نخی هستند که در این منطقه بافته می‌شوند.

ویژگی بارز این پارچه‌ها در توبافی این است که صد در صد از پنبه و دستباف بوده و ضد حساسیت و حجم آن کم است. جذب آب فوق‌العاده و ضد حساسیت بودن و نیز طبیعی بودن آن از مزایای محصولات بافته شده با «تو» است.