«معجزه آبخیزداری»|دیدگاه ۱۰ نفر از اساتید دانشگاه درباره اهمیت آبخیزداری

مقام معظم رهبری در این باره می فرمایند:

یکی از کارهای مهمّ لازم…مسئلۀ آبخیزداری است. اگر چنانچه آبخیزداری را دستگاه‌های مربوط جدّی بگیرند و اهمّیّت بدهند – چه آنچه مربوط به وزارت کشاورزی است، چه آنچه مربوط به وزارت نیرو است – هم جلوِ سیلاب‌های بی‌مورد گرفته می­‌شود، هم جلوِ ریزگردها گرفته می‌شود و هم بقیّۀ فواید گیاهان و درخت بر آن مترتّب می­‌شود. در این آبخیزداری هم اگر بتوانند درختان میوه‌دار را در مراکز آبخیزداری غرس کنند، شاید منافعش بیشتر باشد؛ البتّه تشخیص این [امر] با متخصّصین است که آنها بایستی نظر بدهند. «بیانات پس از کاشت نهال در هفتۀ منابع طبیعی ۱۵ اسفند ۹۶»

البته آبخیزداری و آبخوانداری در در اسناد و قوانین بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران بخوبی بدان پرداخته شده است، ولی متاسفانه در قوانین موضوعه به این موضوع مهم پرداخته نشده است و بنابر اعلام مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، تدوین قانون جامع درباره آبخیزداری و آبخوانداری امری ضروری است. با توجه به اهمیت موضوع آبخیزداری و آبخوانداری، نظر مخاطبان را به اظهارات ۱۰ نفر از اساتید (استاد تمام) دانشگاه های معتبر و مراکز تحقیقاتی کشور در اهمیت، آثار و فواید آبخیزداری جلب می نماییم:

۱. دکتر آهنگ کوثر «استاد تمام، پدر آبخوانداری ایران و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس»

بهترین و ارزان ترین از نظر محیط زیست و از لحاظ اقتصادی در جایی که امکان تغذیه مصنوعی وجود دارد، آبخوانداری و آبخیزداری زیر و روی زمین است هر جا آبرفت درشت‌دانه و سیلاب باکیفیتِ خوب داشته باشیم، می­‌توانیم آبخوانداری کنیم، که در سطح ایران نزدیک به ۴۳ میلیون هکتار است، یعنی نزدیک به یک‌چهارم سطح مملکت ما بالقوه می­‌تواند روی آبخوان قرار داشته باشد. از آن جا که تغذیه مصنوعی آبخوان ها آب مورد نیاز را فراهم می آورد، ارزش آبرفت ها بیش از نفتی است که از فروش آن، ارز لازم برای خریدن مواد غذایی به دست می آید و تغذیه مصنوعی آبخوان ها در پهنه ۱۴۰هزار کیلومتر مربع، توان ایران را برای مقابله با خشکسالی و کاهش بحران های مربوطه می افزاید. سود جانبی این کوشش ها، کاهش زیان ها و تلفات سیل است.

۲. دکتر مجید مخدوم «استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران (بازنشسته)»

آبخیزداری می‌تواند نقش بسیار مهمی در کنترل سیلاب داشته باشند. جنگلها و پوشش گیاهی مانند اسفنج عمل می­ کنند و باعث می­ شوند آب باران در خاک نفوذ کند و در سفره­‌های زیرزمینی ذخیره شود. در سیل اخیر استان­ های گلستان و لرستان اگر آبخیزداری شده بود و جنگل های شمال و جنگل  های زاگرس نابود نشده بودند، شاهد این سیل ها و خسارات ناشی از آن نبودیم. متاسفانه وقتی به آبخیزداری و آمایش سرزمین توجه نمی­ شود، باید شاهد وقوع حوادثی از قبیل سیلاب باشیم. وقتی جنگلها را نابود کردیم و مراتع را از بین بردیم آب به سرعت بر روی زمین جاری می­شود و حرکت می­ کند و شاهد سیل های عظیم خواهیم بود و خسارت جانی و مالی زیادی به جای خواهد گذاشت. متاسفانه در شیراز اگه عملیات آبخیزداری انجام شده بود شاهد فوت هموطنان خود نبودیم.

۳. دکتر فرود شریفی «استاد تمام و عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری»

با انجام عملیات آبخیزداری میزان آب چشمه­‌ها، قنوات و چاه­ها افزایش می یابد و آبخیزداری در کاهش شوری آب­  های زیرزمینی و کاهش فرسایش خاک تأثیر بسزایی دارد. عملیات آبخیزداری سبب افزایش حاصلخیزی و رطوبت خاک شده و در نتیجه افزایش محصولات کشاورزی را به دنبال خواهد شد. با انجام عملیات آبخیزداری می­‌توان از ورود سالیانه ۲۵۰ میلیون مترمکعب رسوب به مخازن سدها جلوگیری کرد. با عملیات آبخیزداری و کنترل فرسایش و تقویت پوشش گیاهی می‌توان سالانه بیش از ۱۰۰ میلیارد متر مکعب از نزولات جوی را کنترل و حفظ کرد و از هدر رفت و تبخیر بی‌ رویه آب جلوگیری کرد. آبخیزداری میزان رسوب ورودی به شبکه­‌های آبیاری، انهار کشاورزی و مزارع را کاهش می­‌دهد و در نتیجه می­‌توان از صرف هزینه های گزاف لایروبی پیشگیری کرد.

۴. دکتر محسن محسنی ساروی «استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران (بازنشسته)»

عملیات آبخیزداری با جنگلکاری و نهالکاری نقش بسیار مؤثری در کنترل سیلاب دارد. جنگلکاری و پوشش انبوه درخت در بالادست حوزه آبخیز باعث می­‌شود از شدت برخورد بارش به زمین کاسته شود و آب پس از برخورد با درختان و کاهش شدت آن به‌آرامی در خاک نفوذ یابد و از تشکیل سیلاب و خسارت جانی و مالی جلوگیری کند، بنابراین ما باید از بالادست حوزه آبخیز و قله کوهها و دامنه­‌ها تا پایین‌دست حوزه آبخیز مدیریت کنیم و از ایجاد خسارت های سیل جلوگیری کنیم.

از فواید دیگر آبخیزداری، تأمین آب شرب شهری است؛ برای نمونه آب شرب ونکوور کانادا از طریق عملیات آبخیزداری تأمین می شود. نکته جالب توجه اینکه کیفیت آب این سیستم مدیریت منابع به‌گونه­‌ای است که آب استحصال‌شده، نیاز به تصفیه ندارد و بدون انجام عملیات تصفیه به منازل انتقال داده می­‌شود و مورد استفاده شرب ساکنان آنجا واقع می­‌شود.

۵. دکتر علی سلاجقه «استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران»

یکی از زیربخش­‌های منابع طبیعی کشور که چهارچوب اصلی استقرار و حیات را برای همۀ موجودات زنده اعم از انسان، گیاه و جانور فراهم می­‌نماید، مقولۀ آبخیزداری و یا مدیریت جامع حوزۀ آبخیز می­‌باشد، که بدون هیچ‌گونه تعصب و اغراقی بنا به شهادت همۀ آبخیزنشینان (اعم از روستاییان، کشاورزان و شهرنشینان) و کارشناسان و اندیشمندان نقش بسیار درخشانی در مهار سیلاب­‌ها، کاهش ریزگرد و در یک کلام پایداری طبیعت ایفا نموده است.

علاوه بر همۀ نقش­‌های مستقیم و غیرمستقیم، همگان می­‌دانند که چنانچه سیلاب­‌ها در منشأ توسط عملیات آبخیزداری مهار و مدیریت جامع حوزه­‌های آبخیز در کل کشور به‌عنوان یک زیرساخت اساسی مورد توجه و اهتمام قرار گیرد، مواردی از قبیل لایروبی رودخانه­‌ها، پرشدن سدها و مخازن، و تعدّی و تجاوز به حریم و بستر رودخانه­‌ها، سدسازی­‌های هزینه­‌بر و مشکل‌ساز و غیره به حداقل ممکن می­‌رسد و این در حالی است که پروژه‌های آبخیزداری همگام با طبیعت و با حداقل هزینه، حداکثر دستاورد را دارند.

۶. دکتر جهانگیر پرهمت «استاد تمام و عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری»

در سال جهش تولید باید حرکتی فرا دستگاهی انجام شود تا بتوانیم با انجام عملیات آبخیزداری و با کمک سطوح آبگیر باران، سیلاب‌ها را در بالادست حوزه آبخیز مهار کنیم. آبخیزداری در بالادست حوزه آبخیز باعث می‌شود علاوه بر اینکه سیل مهار شده و مانع از خسارات سیل می‌شود، بتوان منابع آب را در بالادست ذخیره کرد و برای آبیاری محصولات کشاورزی مورد استفاده قرار داد. مسلما این گونه اقدامات از سیاست‌هایی مثل کشت فرا سرزمینی بهتر و اساسی‌تر خواهد بود.

۷. دکتر سیدحمیدرضا صادقی «استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس»

روش­‌ها و رویکردهای بسیار کم­‌هزینه، پایدار، سازگار، قابل اجرا، دوست‌دار محیط زیست و با کمترین سطح اثر و پیامد توسعه، متناسب با توقعات اجتماعی و فرهنگی و با سابقه مناسب از قبیل سامانه­‌های سطوح آبگیر باران و رواناب، آبخیزداری سازگار، آبخوان‌داری، مدیریت سنتی و بومی حفاظت خاک و آب، کشاورزی سازگار، سامانه­‌های مدیریتی تعادل دام و مرتع، جنگلداری سازگار، بهترین اقدامات مدیریتی و حتی استفاده از پتانسیل­‌های بوم‌سازگان‌‌های بیابانی وجود دارند که کمتر مورد توجه قرار گرفته و یا به بوتۀ فراموشی سپرده شده و یا استفاده از آنها را بدون بازدهی و نشان از مدیریت غیرپیشرفتۀ منابع تلقی می­‌کنند. بی­‌تردید در مسیر حفظ منابع خاک، آب و پوشش گیاهی، به‌کارگیری طرح­‌ها و پروژه­‌های مدیریت مشارکتی و جامع حوزه­‌های آبخیز با اتکا به توانمندی­‌های آبخیزنشینان و استفاده از دانش بومی آنها و تأکید بر مفهوم آبخیزداری سازگار با تأکید بر توان اکولوژیک هر منطقه راه­گشا بوده و به‌عبارت بهتر با پیشتازی و همراهی مردم بزرگوار کشورمان، اجرا، مدیریت و نگهداری طرح­‌ها امکان‌پذیر خواهد بود.

۸. دکتر محمد رضا جهانسوز «استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران»

متاسفانه باید گفت علیرغم مشکلاتی که در زمینه آب با آن مواجهیم، (باید توجه بیشتری به آبخیزداری می شد) ولی به آبخیزداری توجهی نشده است و اینکه کشاورزی باید در یک سیستم از آبخیز تا جالیز مورد توجه قرار گیرد. استفاده از تمام سطوح جهت درختکاری در اراضی کم بازده با اجرای عملیات آبخیزداری ، بهره‌گیری مناسب از سیلاب ، استفاده بهینه و مطلوب از عرصه‌های شیبدار و کم بازده و احیای باغ‌های سنتی با اجرای عملیات آبخیزداری می‌تواند از تخریب عرصه‌های طبیعی و افزایش فرسایش خاک جلوگیری کند.

۹. دکتر علی اکبر مهرابی «استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران (بازنشسته)»

به طور کلی، «آبخیزداری» به معنای حفظ آب و خاک است. اگرچه گفته می‌شود واژه آبخیزداری برای اولین بار در سال ۱۸۹۶ توسط یک دانشمند آمریکایی مطرح شده اما در متون تاریخی ایران، واژه «آبخیز» استفاده شده است که از جمله این آثار می‌توان به «مسالک و ممالک» تألیف اصطخری (قرن چهارم هجری) اشاره کرد.

اگر مدیریت حوزه‌های آبخیز، مبتنی بر اصول علمی و مشارکت نظام‌مند مردم انجام شوند، بسیاری از سیلاب‌ها را می‌توان کنترل کرد. اگر در راستای مدیریت حوزه آبخیز، کاربری اراضی تنظیم شود، حریم رودها رعایت شود، رودها لایروبی شوند، سازه‌ها و سیل‌بندهای مناسب احداث شوند و پوشش گیاهی مراتع حفاظت شود و توسعه پیدا کند، خسارت سیل‌ها به حداقل می‌رسد.اگر مدیریت حوزه‌های آبخیز به مردم روستاها داده شود، البته به صورت متشکل و با سازکارهایی بر آمده از دل مردم، در طول یک سال، فعالیت آنها با ۵۰ سال فعالیتی که تا کنون توسط دستگاه‌های دولتی صورت گرفته است برابری خواهد کرد.

۱۰. دکتر  پرویز کردوانی « استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران (بازنشسته)»

برای صرفه‌جویی در منابع آبی و جلوگیری از هدررفت آن باید طرح‌هایی چون آبخیزداری عملیاتی شود اما متاسفانه به دلیل اجرایی نشدن این طرح‌ها منابع آبی زیادی هدر می‌رود. نمونه این امر را می‌توان در بارندگی‌های اخیر مشاهده کرد. همچنین به دلیل تند بودن شیب کوه‌های ایران، اجرای درست طرح‌هایی چون آبخیزداری بسیار مهم است چرا که اگر این طرح به درستی اجرا نشود، هم منابع آبی و هم منابع خاک از بین می‌رود .ضمن‌ اینکه عمر سدها نیز کوتاه می‌شود. مثل سد‌های کرج و لتیان که حداقل ۳۰ تا ۴۰ سال دیگر تخت می‌شوند.