نقش و نمد خراسان شمالی

یکی از هنرهای سنتی استان خراسان شمالی ، نمد مالی است که قدمتی هزاران ساله  دارد و از زمانهای دور، در زندگی کوچنشینی و نیمه کوچنشینی مردم این استان نقش مهمی داشته است.

نمدهای ایران در هر منطقه از این سرزمین، رازی سر به مهر دارند که با شکل های تجریدی و نمادین، همچنین رنگهای برگرفته از طبیعت، بخشی از فرهنگ هنرهای عامیانه ما را تشکیل میدهند، فرهنگی که سرشار از زیبایی، رمز و راز، عشق و به یک معنا، مالامال از زندگی است.

نقش های به کار رفته در نمد ، در خراسان شمالی به دلیل تنوع قومیت ها و فرهنت ها، همچنین همنشینی این اقوام در کنار یکدیگر از ویژگی خاصی برخوردارند؛ در بسیاری از این نقوش، درونمایه و تکنیک ها از قومی به قوم دیگر راه یافته است ؛ به گونه ای که میتوان مجموعه هنرهای سنتی و صنایع دستی خراسان شمالی را چشم اندازی بدیع از تکامل اندیشه ها دانست.

تاریخچه نمد

به روایت داستان عامیانه ای که میان نمدمالان سمنان و مازندران مشهور است، پسر حضرت سلیمان، چوپانی بود که میخواست از پشتم گوسفندش برای بافتن پارچه استفاده کند؛ پس از آنکه چندین بار از برآوردن این آرزو ناکام ماند، دست از کوشش برداشت و از روی ناامیدی، پشم را مشت کوبید و اشک اندوه بر آن ریخت؛ اشکها به درون الیاف پشم راه یافت و آنها را به هم چسباند.

آن گاه که پسر حضرت سلیمان دریافت از خیساندن و مالیدن پشم، پارچه ای برای ساخته شده استت ، نخستتین نمد «آفریده» شد و به این ترتیب، یاد او نیز به عنوان «رب النوع» نمدمالان در شمال ایران زنده ماند. افسانه آفرین نمد گواه آن است که نمدمالی کهنترین شیوه شناخته شده در بافت است و نمد را می توان از کهن ترین کفپوشهای دستباف دانست.

نمد

نوعی پارچه پورز دار هست که به اون فوتر هم می گویند. در صنعت نساجی پارچه فوتر مناسب برای عروسک سازی که در ایران به نمد مشهور شده است در ردیف پارچه‌های پشمی قرار می‌گیرد. این پارچه‌ها گرم و سبک، چروک‌ناپذیر، جاذب رطوبت و بسیار محکم و بادوام هستند.

به راحتی اتو خورده و حالت می‌گیرند. اما اتو نباید زیاد داغ باشد و بهتر است برای اتوکشی روی پارچه ابتدا یک پارچه نخی پهن نمایید تا پرزهای پارچه نمدی به سطح زیرین اتو نچسبد.

این پارچه‌ها نیز مانند هر پارچه دیگری قابلیت شستشو را دارند، اما بر اثر شستشوی زیاد حالت و کیفیت اولیه را از دست می‌دهند. از آنجا که پارچه‌های نمدی در کارهای تزیینی به‌ویژه تزیینات اتاق کودک و عروسک‌سازی کاربرد دارند، در رنگ‌های بسیار شاد و متنوع تولید می‌شوند و به قولی بیش از ۱۴۰ رنگ دارند.

نمونه‌های طرح دار این پارچه ها نیز در ایران اخیرا موجود شده است. این پارچه‌ها ضخامت دو میلی‌متر دارند و می‌توانید آن‌ها را با دیگر پارچه‌ها ترکیب کرده و در ساخت عروسک، ست لحاف و تشک،کوسن و بسیاری تزیینات دیگر استفاده کنید.

نوع ضخیم این پارچه ها با ضخامت ۵ میلی متر یا بیشتر از انعطاف چندانی برخوردار نیستند و بیشتر برای ساخت لوازمی مانند زیرلیوانی و زیربشقابی و یا گلدان و یا جای وسایل آرایشی روی میز توالت و یا جامدادی و مانند آن بکار می روند.

ابزار کار برای تولید نمد

ابزار کار نمدمالی بسیار ساده و محدود است:

۱. قالب نمد: قالب مخصوصی است از جنس حصیر و یا به ندرت گونی به ابعاد مورد نظر.

۲. پشم بر: وسیله ای برای زدن پشم که بیشتر به صورت نی است.

۳. قالببند: طنابی است که بر سر آن چند تکه نمد بسته شده و برای بستن قالب به دور آن میپیچند.

۴. کلک: چهار شاخ بلندی است که به وسیله آن پشم حلاجی شده را روی قالب میریزند و پهن میکنند. به این وسیله چوبی که پنجه مانند است، پنجک نیز گفته میشود.

۵. تکیژ کمون: پشم حلاجی شده را روی تکیژ میریزند تا خاک آن جدا شود.

۶. صابون مخصوص

۷. پشم حالجی شده و در صورت نیاز رنگ آمیزی شده

مراحل تولید نمد

استادکار قالب حصیری را بر روی زمین می‌گستراند و نقش را به ‌وسیله پشم‌های رنگی روی قالب به طریق دلخواه نقش‌چینی کرده و در این حالت نقش آماده می‌شود.

سپس پشم‌های رنگی (رنگ‌های مورد استفاده در نمدها قرمز، سرمه ای، مشکی و سفید و به ندرت سبز، و رنگهای متن نیز سفید، سفید بور، مشکی، کبود، جوزی و مشکی تیره است.) تنیده‌نشده را روی آن می‌ریزند سپس توده‌ای از پشم حلاجی شده را به دست چپ می‌گیرند و دست پنجه را به دست راست و با کمک شاخه‌های پنجه از پشم برمی‌دارند و آرام آرام روی گونی می‌گسترانند و به ضخامتی که مورد نظرش است پشم می‌گذارد.

سپس مقداری آب و صابون را با دست و یا آب‌پاش کوچک و یا جارو، روی پشم‌های گسترده‌شده می‌پاشند و آن را نم‌دار می‌کنند. قالب را لوله می‌کنند به‌طوری که یک لایه قالب با حصیر حایل است و نمی‌گذارد پشم‌ها به‌هم بچسبد.

قالب را با طناب می‌پیچند و نمد مالان با کمک دست و پا روی آن می‌کوبند و آن را می‌غلتانند تا پشم‌ها درهم تنیده و نمد شکل می‌گیرد که آن را خودشان نمد خام می‌نامند، در این موقع طناب دور قالب را باز کرده و پشم‌های دور نمد را با حوصله تا می‌کنند و روی نمد می‌خوابانند که لبه آن گرد می‌شود. یک بار دیگر آب صابون می‌پاشند و آن را لوله می‌کنند و با کمک آرنج‌ها نمد را می‌مالند. هر چند دقیقه‌ای که آن را می‌مالند نمد را باز می‌کنند. سپس در آفتاب پهن می‌کنند تا خشک شود و با قیچی لبه حاشیه را برش می‌زنند. اکنون نمد آماده است.

ساختن یک قطعه نمد معمولا یک‌روزه انجام می‌شود و نمدمالان اغلب به‌صورت دونفری کار می‌کنند. صبح تا ظهر به حلاجی پشم‌ها می‌گذرد و بعدازظهر کار اصلی شروع می‌شود. برای تهیه نمدی به ابعاد ۲×۲ متر حدوداً ۱۲ کیلوگرم پشم خالص لازم است.

هنگام نقش‌اندازی در نمد از تصاویر و نقوش هندسی و همچنین حرکات اسپیرال یا حلزونی استفاده می‌شود.

پیشینه هنر نمد مالی در استان خراسان شمالی

در خراسان شمالی، اقوام مختلف، فرهنگ، آداب و رسوم و صنایع دستی خاص خود را دارند و ابداع کننده و ادامه دهنده حیات بسیاری از صنایع دستی منطقه و کشور هستند.
صنایع دستی گوناگونی که هر یک با حفظ طرح های اصیل و با الهام از طبیعت، همچنان در این منطقه از کشور رواج دارند.

یکی از این هنرهای سنتی خراسان شمالی ، نمد مالی است که به دلیل عواملی نظیر سردسیر بودن منطقه، زندگی عشایری، کوچنشینی و نگهداری گوسفندان از گذشته های دور به آن پرداخته میشده است؛ هر چند که امروزه به دلیل پیشترفت امکانات زندگی و یکجانشین شدن بیشتر عشایر، این هنر رونق گذشته خود را ندارد.
بنا بر گفته ها، امروزه نمدمالی بیشتر در میان ترکمن های ساکن در مناطق راز و جَرگَلان، همچنین شهرستان مانه وئسَمَلقان رواج دارد و در سایر نقاط استان، بسیار کم به آن پرداخته میشود. برای مثال، در روستای طبَر از توابع شهرستان جاجرم جز چند نفر از پیشکسوتان این هنر، دیگر کسی به نمد مالی نمی پردازد. آنان هم به صورت سفارشی و اگر کسی بته آنهتا پیشنهاد دهد، نمد را تهیه میکنند و به آن به عنوان یک شغل یا ممر درآمد نمی پردازند. در خود شهر بجنورد نیز با درگذشت استاد علی اکبر جمی، از استادان این صنعت، دیگر کسی به این هنر زیبا نمی پردازد.

نمد ترکمنی

هر چند که فرش دستباف و فرش‏های ماشینی جای نمد را در کاربرد میان مردم کم کرده‌است، اما این هنر به عنوان میراث زیبا صنایع دستی گذشته‏‌های قوم ترکمن، هم‏‌اکنون در جامع ترکمنستان از احترام و جایگاهی مهمی برخوردار بوده علاوه بر این نمد، زینت نمایشگاه‏های صنایع دستی، موزه‏ها، نگارخانه‏‌ها و نیز فروشگاه‏‌های عمومی تبدیل شده ‌‏است.

نمد در هر خانه ترکمن به عنوان جانمازی نیز به صورت گسترده استفاده می‏‌شود(dot) این محصول برای پوشاندن کف اتاق، سالن، پوشش آلاچیق، پوشش اسب، رویه‌ زین و … به کار می‌رود. هم اکنون استفاده از نمد ترکمنی برای فرش کردن اطاق کمتر استفاده می‌شود اما خانه‌ای نیست که در آن از نمد به عنوان سجاده استفاده نشود.

نمد کردی

نوع دیگر از نمد های خراسان شمالی که امروزه کمتر به آن پرداخته میشود و بیشتر در شهرستان قوچان در خراسان رضوی رواج دارد، نمدی است که کردهای منطقه،تولید و از آن استفاده میکردند.

در واقع نمد کردی و ترکمنی از لحاظ نق با هم ترکیب یا تلفیق شده اند و این به دلیل همنشینی این اقوام در کنار یکدیگر بوده است. یکی از تولیدات نمد کردی علاوه بر زیرانداز، لباسی است که برای چوپانان تهیه می شده و از آنان در مقابل سرما محافظت می کرده است؛ به این لباس در زبان کردی خلیک یا خلک میگویند.
نوع دیگر از تولیدات نمدی، سرکش اسب است که شکلی خاص دارد و نوع دیگر آن که کوچکتر از سرکش است و زیر زینی نام دارد، زیر زین اسب قرار داده می شود.
نوع دیگری نیز به نام کاله نمدی رواج داشته که در حال حاضر، جز از روی تفنن و سرگرمی تولید نمیشود.