صنایع دستی خوزستان
صنایع دستی خوزستان، با توجه به پیشینه تاریخی منطقه زاگرس که در گذشته های دور مهد تمدن و فرهنگ ایلامیان بوده، سرزمین خوزستان پیوسته بستر مناسبی برای رشد و شکوفایی هنر و صنایع دستی در زمینه های مختلف به شمار آمده است.
صنایع دستی خوزستان ، با توجه به پیشینه تاریخی منطقه زاگرس که در گذشته های دور مهد تمدن و فرهنگ ایلامیان بوده، سرزمین خوزستان پیوسته بستر مناسبی برای رشد و شکوفایی هنر و صنایع دستی در زمینه های مختلف به شمار آمده است. همچنین تعدد و تکثر قومی و فرهنگی مردم خوزستان موجب شده تا صنایع دستی در خوزستان از تنوع چشمگیری برخوردار شود. وجود عشایر کوچ رو که خود حافظ هنرها و صنایع دستی خاص هستند موجب تنوع رشته ها و نیز ترویج صنایع دستی به دیگر مناطق شده است.
بافته های داری
گروه بافته های داری و زیراندازها یکی از گروه های صنایع دستی را تشکیل می دهد. بافته های داری ، بافته هایی هستند که از دار برای تولید آن ها استفاده می شود. دارها یا عمودی و یا افقی هستند. بعضی از این بافته ها گره دار هستند مانند قالی و گبه و برخی مانند گلیم و زیلو پودباف بوده و بعضی مانند ورنی و شیرکی پیچ پودپیچ هستند. در استان خوزستان بافته های داری به شیوه گره زنی یا پودگذاری بافته می شود و شامل قالی، قالیچه و گلیم است و بافندگان اصلی آن ها زنان ایلی و روستایی هستند که بر روی دار افقی که بر روی زمین قرار می گیرد کار بافتن را انجام می دهند. نقشه ها اکثرا ذهنی و طرح ها هندسی است و رنگ های قرمز، مشکی، سبز، نارنجی، سفید، سرمه ای در بیشتر بافته ها کاربرد دارد.
گلیم
دست بافته ای داری،بدون پرز که با ابعاد مختلف تولید می شود . برای نقوش از رنگ های متنوع بهره می برند طرحهای به کار رفته در گلیم به صورت شکسته و هندسی می باشند. همچنین از پشم های الوان برای پود و نخ پنبه ای برای(تار) استفاده می شود. منطقه تولید آن هفتگل می باشد.
گلیم پارچه ای
زنان عشایر بختیاری و روستائیان مناطق بختیاری نشین خوزستان در نواحی هفتگل و مسجد سلیمان با استفاده از لباسهای مندرس خود گلیم های را ه راه ومحکمی می بافند که برای فرش کردن کف اتاق یا سیاه چادر از آنها استفاده می کنند: ابتدا پیراهن و دامن های پرچین از کار افتاده را بصورت نوارهای رشته رشته و باریک به پهنای یک انگشت پاره می کنند و این رشته ها را بوسیله پره می تابانند. سپس ریسمانهای بوجود آمده را بصورت گلیم می بافند. محصول بدست آمده در صورت انتخاب رنگهای مناسب در کنار یکدیگر زیبا، محکم و مقرون به صرفه است.
پشتی
از صنایع دستی استان خوزستان ، می توان پشتی هایی را نام برد که در بهبهان تولید می شوند و معمولاً دارای تار پنبه ای و پود پشمی رنگین و به ابعاد ١١٠×۷٠ سانتی متر است. نقش این پشتی ها، مرکب از راه های پهن و باریک افقی، به رنگ های سبز، زرد، قرمز، قهوه ای، سرمه ای، سفید، نارنجی و آبی نفتی است. قسمت ابتدا و انتهای هر پشتی، معمولاً سرمه ای رنگ است.
عبا بافی
علت اصلی شهرت صنعت عبابافی در بهبهان به‌خاطر کیفیت مواد اولیه به‌کار رفته در ساخت و شیوه قدیمی و سنتی بافت آن است. نخ این عبا به‌وسیله مواد و رنگ دانه‌های طبیعی و به شیوه کاملا سنتی رنگ‌آمیزی و در رنگهای مشکی، خرمایی، خاکستری و شیری در بازار عرضه می‌شوند.
نمد مالی
نوعی زیرانداز سنتی که مواد اولیه آن از پشم گوسفند و موی بز تهیه می شود و نقوش بکار رفته در آن به صورت خطوط شکسته و منحنی می باشد و مناطق تولید آن دزفول و بهبهان می باشد.
کلاه نمدی
کلاهی از جنس نمد با ارتفاع تقریبی ۱۰ سانتی متر که توسط مردان بختیاری مورد استفاده قرار می گیرد و از پشم گوسفند و موی بز تهیه می شود و اغلب به رنگ مشکی می باشد و تنها منطقه تولید آن شهرستان دزفول می باشد.
گیوه بافی و گیوه دوزی
از جمله صنایعی که در استان خوزستان قدمت دیرینه دارد گیوه بافی وگیوه دوزی است که حدود ۲۰۰ سال در این منطقه رواج دارد. از مراکز اصلی این صنعت در خوزستان دو شهر دزفول و بهبهان را می توان نام برد.
گیوه انواع مختلف دارد:
۱- گیوه های تخت چرمی که به چتری معروف هستند.
۲- گیوه تخت لته ای که از پارچه های فرسوده و روده گوسفند تهیه می شود.
۳- گیوه تخت لاستیکی
خراطی
محصولاتی از چوب محلی و بومی و انواع چوب های طبیعی دیگر که مراحل تولید آن عبارتند از تراشیدن و شکل دادن به چوب به وسیله دستگاه های خراطی و محصولات نهایی آن شامل بشقاب،کاسه،جامیوه ای،انواع گلدان،قلمدان،صندلی ،گهواره،وردنه و … است. مناطق تولید آن بهبهان،دزفول و شوشتر می باشد.در دزفول خراطی های هنر دست عبدالرحیم فروتن به دلیل مرغوبیت اثر، مهر اصالت یونسکو را دریافت کرده است. مهر اصالت به نماد و نشانی از سوی یونسکو و انجمن توسعه و ترویج صنایع دستی گفته می‌شود که در سال ۲۰۰۰ برای نخستین بار پایه‌گذاری شد.
حصیر بافی
بافته ای حصیری که مواد اولیه آن از برگ درخت نخل است در استان به وفور یافت می گردد. محصولات تولیدی شامل کلاه،سفره های گرد،بادبزن،کیف و … و مناطق تولید آن شهرستان های آبادان،خرمشهر و شادگان می باشد.
بوریا (حصیر زیر انداز)بوریا یا حصیر زیر انداز از محصولات استان خوزستان با الیاف برگ درختان خرمابافته می شود، این حصیر از نی مردابی که در این منطقه به وفور یافت می شود تولید می گردد. این نوع حصیر برای زیر انداز و همچنین پوشش سقف منازل کاربرد دارد. آن را روی تیرهای سقف ساختمان قرار داده و رویش را با مصالح ساختمانی می پوشانند. بوریا بافی کاری است که فقط توسط مردان انجام می شود.
کپو بافی
کپو از جمله صنایع دستی معروف در جنوب ایران است که با برگ درخت خرما یا همان نخل، بافته می شود. این صنعت دستی بیشتر از سوی زنان بافته و به بازار عرضه می گردد. کپو، نوعی سبد حصیری می باشد که با مخلوط کردن کامواهای رنگی در هنگام بافت به آن، سبدهای تزئینی پدید می آیند.
کپو، همچنین کیفیت های مختلفی دارا می باشد که عبارتند از:
- کپوی معمولی: بیشتر کپوهایی که در بازار مشاهده می کنید، از این دسته اند. این نوع کپوها از حصیرهای معمولی و رج های ضخیم متوسط بافته می شوند.
- کپوی مرغوب: مواد بکار رفته در این نوع، مرغوب می باشد که با پیش سفید و رج های ظریف بافته می شوند.
- کپوی ممتاز (ابتکاری): استادکارهای ماهر با ظرافت این کپوها را می بافند.
کپو در کنار این که نوعی سبد است؛ می تواند برای تزئین کالاهای دیگر منزل مانند، گلدان ها، آباژورها و … بافته شود. کپوها کاربردهای متفاوتی دارند که از آن در جای نان، جای لوازم خیاطی، رو میزی و غیره استفاده می کنند.
کپو بافی خوزستان به ویژه شهرستان دزفول و دربخش شهیون این شهرستان، معروف و دارای سابقه طولانی است.
سبد بافی
استان خوزستان که از مراکز مهم پرورش نخل در ایران است صنعتگران از برگ درختان خرما سبد هایی درست می کنند که مصارف مختلف دارد و به آن زنبیل می گویند همچنین عشایر بختیاری خوزستان و عده ای از روستاییان اطراف دزفول از شاخه های نازک و ترکه های درختان مختلف سبدهایی می بافند که معروفترین آنها سبدی است که “سله ” نامیده می شود و برای آبکش کردن برنج از آن استفاده می شود.
در اندیمشک نیز عده ای از هموطنان ترک نژاد با استفاده از ترکه های درخت بید سبدهایی با اندازه و شکل های متفاوت تولید می کنندکه مصارف گوناگون دارد. عشایر و روستاییان استان خوزستان نوعی سبد که ” کوروک ” نامیده می شود برای جابجایی ماکیان تولید می کنند.
آهنگران خوزستان ابتدا فلز را به اندازه و شکل دلخواه بریده و در کوره قرار می دهند پس از گداخته شدن و انعطاف پذیری با چکش زدن به شکل مورد نظر در می آورند. در آخر با استفاده از سوهان آن را صیقل می دهند.
ورشو سازی
از رشته های صنایع دستی فلزی که با ورق ورشو و بریدن الگوی ظرف مورد نظر و فرم دادن و لحیم کردن، محصول نهایی تولید می شود و تولیدات شامل:بشقاب،کاسه،سینی،فرمان بر،قندان،قوری،کتری،سماور،قلیان،گلاب پاش . تنهامنطقه تولید آن شهرستان دزفول می باشد.
از جمله فعالیت هایی که از گذشته های دور در خوزستان رواج داشته مینا کاری بر روی طلا و نقره و قلمزنی بر روی مس و برنج است که در شهرهای آبادان، خرمشهر و اهواز انجام می شود که در سالهای اخیر بیشتر فعالین این حرفه دراهواز به کار خود ادامه می دهند.
تولیدات مینایی توسط “صبی ها” که پیروان حضرت یحیی می باشند، برروی طلا و نقره و دیگر فلزات و بیشتر بصورت زینتی و زنانه عرضه می شود. این تولیدات که نقوش معمول و متداول آنها عبارت از : شتر و ساربان، نخل، پل معلق ( پلرودخانه کارون ) و گنبد وقایق، برروی گردن بند، دستبند، گوشواره، انگشتر، النگو، و همچنین قندان، سینی، گیره استکان و … کاربرد دارند.
قلمزنی
قلمزنی بر روی فلزات نیز توسط صبی ها انجام می شود. روش قلمزنی برفلزات به این صورت است که ابتدا نقش مورد نظر را بر روی ظرف طراحی نموده وسپس درون ظرف را از محلول قیر مذاب آمیخته با خاکستر یا خاک اره پر کرده وبعد با استفاده از قلم و چکش به نقوش حالتی فرورفته می دهند . سپس قسمتهای فرو رفته را با خمیر مینا که از اکسید فلزات مختلف تهیه می شود آرایش داده و ظرف مورد نظر را در کوره گذاشته و ۳۵۰ درجه سانتیگرادحرارت می دهند. به این ترتیب لایه لعابی رنگین و شفافی برروی قسمتهایی از ظرف فلزی قلمزنی شده به وجود می آید.
تولید محصولات پوستی
استان خوزستان به علت وجود عشایر بختیاری که بخش هایی از این منطقه را قشلاق خود قرار داده اند. و همچنین اسکان بسیاری از آنان در این خطه، از نظر تولید پوست موقعیت خاصی را دارا می باشد. در این استان به دلیل وجود عشایر بختیاری که کار اصلی شان دامداری است، پوست به وفور یافت می شود. بااین حال صنایع چرم و پوست چندان رواج نداشته و فقط عده کمی از عشایر آن هم برای رفع نیاز خودشان و برای ساختن لوازم مورد استفاده زندگی مانند مشک و همیان از آن استفاده می کنند. گاهی نیز از پوست برای دهل که از سازهای محلی است استفاده می کنند.
