کاشت زرشک و نگهداری از آن

درختچه زرشک بیشتر در جنگل‌های اروپا بخصوص انگلستان و همچنین آسیا (ایران و هندوستان) یافت می‌شود و در ایران زرشک در نواحی شمالی، آذربایجان، ارتفاعات البرز، رودبار، جنگل کندوان، مازندران خراسان و بسیاری دیگر از نواحی ایران تا ارتفاعات ۲۲۰۰ متری کاشت می شود.

درختچه‌ای است به ارتفاع حدود ۴ متر با ساقه‌هایی خاردار و شاخه‌هایی شکننده و برگ‌های آن متناوب، بیضی شکل، دندانه‌اره‌ای و اغلب منتهی به خاری کوچک و نازک می‌باشند. پوست شاخه‌های آن قهوه‌ای یا قرمز و گاهی زرد رنگ و گل‌های آن زرد، مجتمع به صورت خوشه‌ای و آویخته هستند. میوه‌اش در نوع بی‌دانه، گوشتی، کوچک، کمی دراز، به رنگ قرمز و دارای طعمی ترش و در نوع دانه‌دار، سته، چروکیده، قرمز تیره مایل به سیاه و محتوی دو دانه می‌باشد.

دارای انواع وحشی و پرورش یافته جهت مصرف مواد غذایی و انواع زینتی می باشد. انواع وحشی در دامنه های جنوبی وشمال البرز تا فیروزکوه تا ارنگه و طالقانه و میانه و عمارلوی گیلان در بلندیهای ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰ متری انتشار دارند. نوع پرورش یافته و بی دانه آن در بیرجند وقاینات کاشته می شود. که جهت چاشنی خوراک استفاده میشود. نوع زینتی با گلهای زرد رنگ وجود دارد که میوه هایش به رنگ زرد هستند و معمولاً به صورت درختچه در پارکها کاشته می شود.

شرایط زمین زرشک

قبل از کاشت حدود ۲۰ تا ۳۰ تن کود دامی و ۲۰۰ کیلوگرم کود فسفات آمونیوم در یک هکتار به زمین اضافه کرده و شخم عمیق زده ‌می‌شود. در صورت نیاز یک شخم سطحی زده شود و با لولر تسطیح شود. جوی‌های کم عمق یه فاصله ۴ تا ۵ متر ایجاد شود و گودال‌هایی به عمق ۵۰ سانتی‌متر به فاصله ۳ تا ۴ متر از یکدیگر حفر شود. اگر قبل از احداث از کود استفاده نشده باشد در هر گودال ۵۰ گرم فسفات آمونیوم و مقداری کود دامی پوسیده اضافه شود.

کاشت زرشک در مناطق کوهستانی

بسیاری از کشاورزان زرشک معتقدند اگر آبیاری این گیاه در زمان گلدهی انجام گیرد، منجر به ریزش گل ها می شود. البته این آبیاری باید به میزان اشباع شدن ریشه از آب برسد. عدم آبیاری در این هنگام فواید دیگری را نیز به همراه دارد. به عنوان مثال از رشد شاخه های جانبی در گیاه ممانعت می شود. رشد شاخه های اضافی رقابت بر سر مواد غذایی را به دنبال دارد.

گیاه زرشک به آب شور مقاوم بوده اما اگر این آب بیش از اندازه شور باشد، با تاثیر منفی بر روی رویش زرشک همراه خواهد بود.

بسیاری از کشاورزان تمایل دارند پرورش زرشک را در ارتفاعات تجربه کنند. ارتفاعات بیش از ۲۰۰۰ متر، شرایط مطلوبی را با زمستان های سرد و سخت برای رشد زرشک فراهم می کنند. به همین دلیل مناطق کوهپایه ای برای پرورش زرشک اهمیت دارند.

آب و هوای مورد نیاز زرشک

زرشک به صورت وحشی در آب و هوای مرطوب و هوای خشک می روید ولی در آب و هوای خشک کویری رشد بهتر کرده و میوه زیادتر و خوشمزه تر می دهد البته در صورتیکه نیاز آبی آن بوسیله آبیاری برطرف شود نور آفتاب زیاد و گرمایی حدود ۳۵ درجه حتماً برایش لازم است .

خاک مورد نیاز برای رشد زرشک

درختچه زرشک معمولا در خاک های شنی- رسی و سبک بهتر از خاک های سنگین رسی رشد می کنند. اما درختچه زرشک نشان داده است که می تواند در زمین های سنگلاخی هم رشد کند و محصول بدهد.

نکته ی دیگری که در مورد خاک مورد نیاز برای زرشک به آن اشاره کنیم PH خاکی است که زرشک در آن رشد می کند. زرشک در زمین های اسیدی خوب رشد نمی کند و رشد کمی دارد.

اما برعکس در زمین های نسبتا قلیایی، رشد درختچه زرشک و محصولش بهتر است. به طور کلی توصیه می شود PH خاکی که زرشک در آن رشد می کند بین ۷ تا ۸ باشد. همچنین در زمین های آهکی در صورتی که آب کافی وجود داشته باشد، درختچه زرشک می تواند به خوبی رشد کند و محصول بدهد.

نحوه آبیاری زرشک

زرشک در برابر کم آبی تحمل پذیری خوبی دارد اما اگر به دنبال تولید زرشک های گوشتی و بزرگ هستید، به آبیاری آن توجه کنید. در کاشت زرشک آبیاری را هر ۱۰ تا ۱۲ روز یک بار انجام دهید. نوع شرایط آب و هوایی و خاک در زمان آبیاری دخیل می باشند.

گونه زرشک نیز در میزان آبیاری تاثیر گذار است. گونه ای زرشک در آرژانتین به ۱۲۰۰ تا ۳۰۰۰ میلی متر و گونه ای دیگر به ۱۵۰ تا ۲۷۰ میلی متر بارندگی نیاز دارد.

زرشک بدون هسته از نیاز آبی کمی برخوردار می باشد. همین موضوع باعث شده کاشت زرشک در نواحی از خراسان به عنوان یک تجارت دنبال شود.

کشاورزان در سال های خشکسالی نیز در طی تابستان سه بار آبیاری را انجام می دهند. اگر به دنبال محصول بیشتر هستید، باید آبیاری منظم را بعد از ریختن گلبرگ های گیاه تا یک یا دو هفته قبل از برداشت زرشک دنبال کنید.

این گیاه با مقاومت بالا نسبت به کم آبی شناخته می شود اما در سه یا چهار سال ابتدای زندگی هر ۷ تا ۸ روز نیاز به آبیاری دارد.

بعد از گذشت این زمان می توان بازه زمانی آبیاری را به ۱۲ تا ۱۵ روز موکول کرد. در بعضی از مناطق کوهستانی به دلیل برقراری شرایط مطلوب و قدرت ذخیره سازی خاک از کاشت زرشک به شکل دیم بهره مند می شوند.

روش های تکثیر زرشک

این گیاه معمولا به وسیله پاجوش تکثیر می شود ، پاجوش های ۲ تا ۳ ساله که دارای ریشه کافی بوده و در حدود ۶۰ در ۶۰ طول دارند استفاده می شوند و بهترین زمان جداسازی آنها از گیاه اواخر آبان و اوایل آذر می باشد.

هر چند روش های دیگری مانند استفاده از بذر(برای تکثیر زرشک هسته دار) و قلمه زنی نیز برای تکثیر این گیاه وجود دارد.

• روش تکثیر به وسیله پاجوش

برای تکثیر زرشک با استفاده از این روش پاجوش های یک سال تا سه سال را انتخاب و از گیاه پایه جدا می نمایند. آن گاه پاجوش در مکان مناسبی کاشته می شود.

جداسازی پاجوش از ماه بهمن تا ماه فروردین قابل انجام بوده و این پاجوش ها مستقل باید در خاک مرطوب آرام بگیرند. مرحله تولیدی زرشک با نمایان شدن گل های زرد رنگ آن قابل پیگیری است.

پاجوش ها برای کاشت درخت زرشک از ریشه جدا می شوند. توجه داشته باشید که ریشه این گیاه به هوا حساسیت بالایی دارد. بنابراین باید بعد از جداسازی بلافاصله در خاک جای بگیرد. اگر گودال لازم برای تکثیر زرشک را آماده نکرده اید، پاجوش را در یک پلاستیک یا پارچه بپیچید و از در معرض هوا قرار گرفتن ریشه گیاه جلوگیری نمایید.

روش تکثیر به وسیله بذر

زرشک هسته دار را می توان از طریق بذر کاشت. برای این کار از بذرهای بالغ و سالم استفاده می شود. بذرها به مدت ۲ ماه در مکانی با دمای ۵ درجه سانتی گراد ذخیره می گردند. بعد از گذشت ۲ ماه می توان کاشت زرشک را شروع کرد. از این زرشک برای تهیه نوشابه یا آب زرشک استفاده می شود و از نظر تجاری ارزشی ندارد.

• روش تکثیر به وسیله خوابانیدن

امکان گسترش گیاه زرشک به این روش نیز وجود دارد. برای این کار از شاخه های جوان یک الی دو ساله زرشک کمک می گیرند. این شاخه ها در فصل پاییز یا اسفند ماه خوابانیده می شود و پس از یک سال از جوانه هایشان نهال هایی به تدریج سر از خاک بیرون می آورند.این شاخه ها را پس از آنکه خوب رشد کرده و قوی شدند از گیاه مادر جدا کرده و در محل نهایی می کارند.

• روش تکثیر به وسیله قلمه زدن

اگر در اسفندماه قلمه بزنند، قلمه ها ریشه داده و رشد می‌کنند و سال بعد یا حداکثر ۲ سال بعد قابل کاشت خواهند شد. قلمه‌زدن تنها در بعضی از انواع زینتی موفقیت‌آمیز است و ۲ سال بعد نیز قابل انتقال است.

زمان و نحوه کاشت نهال زرشک

بهترین زمان کاشت نهال زرشک اواخر آبان و اوایل آذر ماه است که موفقیت بیشتری را نیز به دنبال دارد. هرچه نهال ریشه بیشتری داشته باشد، احتمال سبز شدن آن بیشتر و درصد خطای کاشت، کمتر است. یکی از مواردی که به هنگام جداسازی و انتقال نهال بایستی به دقت رعایت گردد، این است که از صدمه دیدگی و در معرض هوا به ویژه در جریان باد قرار گرفتن ریشه ها، جدا خودداری شود. پس از آن نیز بلافاصله بایستی نهال ها کشت شده و فورا آبیاری گردد. نهال های درختچه زرشک معمولا به فواصل ۴×۴، ۵×۴ یا ۵×۵ متر از یکدیگر کشت می شوند. هرچند فواصلِ کمتر و بیشتر هم دیده شده که در صورت کشت به فواصل زیاد، در بین ردیف ها زعفران، یونجه، چغندر یا سیب زمینی و یا گیاهان دیگر نیز کاشته می شود. به نظر می رسد فاصله کاشت ۵×۴ متر (فاصله ردیف ها ۵ متر و فاصله نهال ها از یکدیگر در روی ردیف ۴ متر، یعنی تعداد ۵۰۰ درختچه در هکتار) مناسب تر می باشد.

در روش متداول کشت، زمین به صورت جوی و پشته ای درآمده و نهال ها در ته جوی کاشته می شوند. معمولا کاشت طوری انجام می گیرد که نهال ها در دو ردیف مجاور، نسبت به هم حالت زیگزاگ (سیستم کاشت مثلثی یا لوزی) داشته باشند. گاهی هم نهال ها در یک طرف جوی و بر روی پشته کشت می شوند. برای کاهش میزان خطای کاشت، بایستی مراقبت نمود که در سال اول جوی های آبیاری پر آب نشوند و از غرقاب کردن خودداری گردد. همچنین در خاک هایی که سله ایجاد می شود لازم است چند روز پس از کاشت، شکاف های ایجاد شده پر شوند. بر اساس تجربه، در خاک های سبک و شنی در صورت امکان بهتر است آبیاری در سال اول کاشت نهال با حجم آب کم در هر نوبت ولی به دفعات بیشتر (فواصل زمانی کوتاه تر) مثلا به صورت هفتگی و در خاک های سبک به هنگام شدت گرما حتی هر پنج روز یک بار انجام شود.

نحوه کود دهی زمین

قبل از کاشتن نهال کود پوسیده حیوانی ۷۰ تن در هکتار- کود ازته به صورت N حدود ۱۰۰ کیلو در هکتار کود فسفره به صورت P2O5حدود ۱۰۰ کیلو در هکتار- کود پتاس به صورت K2O حدود ۵۰ کیلو در هکتار به خاک اضافه نمود که پس از اضافه‌کردن این کودها بر روی خاک با یک شخم عمیق کودها را به داخل خاک می‌فرستند تا در دسترس ریشه‌ها قرار گرفته و مورد استفاده آنها قرار گیرد. با وجود غنی بودن خاک‌های ایران مرکزی از کود K2O باید هر سال کود پتاسی را به زمین داد چون زرشک و میوه‌هایش نیاز مبرمی به آن دارند در سالهای بعد هم هر ساله کودهای فوق الذکر به همین مقدار و نصف کود حیوانی را به باغ زرشک داده و تنها به کمک رتیواتور باید آنها را به داخل خاک می‌فرستاد.

کودهای معدنی را به صورت کودهای برگی در مواردی که آبیاری به وسیله باران مصنوعی انجام می‌گیرد نیز به بوته‌های زرشک می‌توان داد چون برگ‌های زرشک قادرند آب و مواد یا کودهای محلول در آب را هم جذب کنند. مشروط بر اینکه کمتر از یک درصد باشد غلظت‌های بیشتر از آن باعث سوخت برگ‌ها و در نتیجه از بین رفتن بوته‌ها می‌شوند. کودسبز در صورت وجود آب کافی و امکان آبیاری بسیار مفید بوده و مثل کود حیوانی قادر است که خواص فیزیکی خاک را بهتر کند.از جمله گیاهانی که برای کودسبز توصیه می‌شوند عبارتند از: شبدر برسیم ، انواع چغندرها و هر نوع گیاهی که تولید برگ را زیاد می‌کند، هستند.

نگهداری از درختچه ها بعد از کاشت

بعد از کاشت نهال‌ها مراقبت‌های لازم را باید انجام داد و بهترین این مراقبت‌ها آبیاری در نقاط کم باران است که زمانی باید انجام گیرد که گیاه بدان نیاز دارد. پس از رشد کامل و در زمان بازدهی نیز همین موضوع باید با دقت رعایت شود تا گیاه بتواند قدرت بازدهی خود را بخوبی نشان دهد.

از دیگر مراقبت‌ها هرس و مبارزه با بیماریها و آفات می‌باشد.

هرس زرشک

هرس زرشک معمولاً در ماههای آبان تا بهمن انجام می شود و بیشتر شامل پیراستن شاخه های خشک گیاه می گردد.
هرس و تغذیه اصولی، راهکاری کلیدی در مبارزه با سال آوری زرشک است.

هرس از سال چهارم همزمان با جدا کردن پاجوش ها آغاز می شود.

مناسب ترین روش هرس درخت زرشک ۲ تا ۳ پایه است.

هرس هر ۲ سال یک بار از برداشت زرشک در آبان انجام می شود.

هرس پاییزه و حذف ترک های روی تنه و سوزاندن آن ها نقش مهمی در کاهش خسارت زنبور شاخه خوار دارد.

آفت ها و بیماری های زرشک

بیماری‌ها و آفات: آفات زرشک حشرات جونده و مکنده و همچینن قارچ‌ها هستند که به وسیله حشره کشها و قارچ کشها با آنها مبارزه می‌شود. بیماری‌های و انگلهای مهم زرشک بقرار زیر است:

۱- زنگ سیاه گندم PUCCHINIA GRAMINI را می‌توان نام برد لازم به ذکر است زرشک میزبان حد واسطی برای زنگ سیاه که یکی از بیماریهای صعب العلاج گندم است می‌باشد این قارچ یک دوره زندگی خود را روی زرشک می‌گذراند. لذا همیشه باید سعی کرد که محل زرشک کاری از مزارع گندم دور باشد تا اسپورهای قارچ بر روی بوته‌های گندم انتقال نیابند. بعضی از شرایط جوی مثل رطوبت و گرما نیز می توانند به این بیماری شدت دهند. رعایت تناوب زراعی از شدت بیماری در گندم می‌کاهد.

۲- سفیدک سطحی زرشک

۳- شته زرشک (یکی از مهمترین آفات)

۴- پروانه انگشتری

۵- مگس گیلاس

۶- پروانه ابریشم باف ناجور

مهم‌ترین آفت زرشک بی‌دانه در جنوب خراسان زنبور سرشاخه خوار است. این آفت بیشتر توسط پاجوش‌های آلوده گسترش می‌یابد. حشره ماده روی شاخه‌های سبز و نرم و پاجوش‌های نورسته تخم ریزی می‌کند. لاروها پس از خروج از تخم از شاخه‌ها تغذیه می‌کنند. پروانه برگ خوار، کنه دو نقطه‌ای، گوشخیزک و شپشک بنفش زیتون از زمره آفت‌های دیگر زرشک بی‌دانه اند.

عدم تغییر رنگ میوه، چروکیده و خشک شدن میوه، جارویی شدن، کتابی شدن شاخه‌ها، لکه‌لکه‌شدن پشت برگ‌ها و خشکی و زوال درختچه از زمره بیماری‌های شایع در زرشک بی‌دانه است.

زمان برداشت و روش های برداشت زرشک

نهال‌های زرشک در سن ۳ تا ۴ سالگی محصول دادنشان را شروع می‌کنند. بهترین زمان برداشت وقتی است که دانه های زرشک کاملاً یکنواخت قرمز شده باشند و این معمولاً اوایل پائیز است. برداشت آن با دست به دلیل وجود خارهای فراوان در بوته، دشوار است. آبان ماه معمولاً زمان برداشت محصول زرشک است در صورتیکه باران های پائیزی اجازه دهند هرچه دیرتر محصول را برداشت کنند بهتر است زیرا میوه شیرین تر و خوشمزه تر می‌شود. میوه نارس کمی گس است.

برداشت زرشک به دلیل نازکی پوست میوه و همچنین وجود خارهای فراوان و تراکم شاخه ها یکی از دشوارترین و پرهزینه ترین مراحل تولید زرشک است که در حال حاضر از روش خوشه چینی (چیدن خوشه ها با دست)، روش بریدن ضربه ای (برداشت بهوسیله ضربه زدن به شاخه ها)، روش شاخه بر (بریدن شاخه های حامل خوشه های میوه)، روش تلفیقی (تلفیقی از روش شاخه بر و ضربه ای) و سیستم برداشت مکانیکی استفاده می شود. فرآوری و بسته بندی زرشک بی دانه در بیشتر کشورها از زرشک در حد یک گیاه دارویی و زینتی استفاده می‌شود و میوه آن به عنوان یک محصول قابل فرآوری یا مصرف به دنیا معرفی نشده است. عمده‌ترین شکل تهیه و ارائه این محصول، زرشک خشک است که عمدتاً در جنوب خراسان تولید می‌شود.

نحوه خشک کردن زرشک

زرشک را به سه روش آفتاب خشک، سایه خشک و صنعتی خشک می کنند. بر اساس تحقیق پژوهشگران در روش آفتاب خشک و صنعتی به علت آسیب رسیدن به رنگ دانه های زرشک، کیفیت رنگ محصول کاهش پیدا می کند.

بهتر است در پاییز زرشک تازه بخرید و خودتان خشک کنید تا در سایر فصول از فواید زرشک سالم بهره مند گردید. زرشک قرمز تازه در ابتدای پاییز و زرشک سیاه تازه در اواخر پاییز وجود دارد.