اصول تشخیص انواع درختان میوه مناطق نیمه گرمسیری

ویژگی مشترک این درختان، وجود میوه ای است که برای تغذیه انسان مورد استفاده قرار میگیرد. برای شناسایی بهتر این گیاهان، آنها را از نظر نیاز اقلیمی یا دمای هوا به سه گروه درختان میوه مناطق معتدله، نیمه گرمسیری و گرمسیری به شرح زیر تقسیم میکنند:

درختان میوه مناطق معتدله

صفت عمومی عمده این درختان آنست که به یک دوره استراحت در هوای سرد برای محصول دهی احتیاج دارند. البته اگر دمای هوا از یک حدمعین بگذرد(که عموما زیر حدود ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتیگراد زیر صفر میباشد)، ممکن است در اثر یخبندان آسیب ببینند. مهمترین درختان میوه مناطق معتدله عبارتند از: سیب، گلابی و به(درختان میوه دانه دار)، زردآلو، هلو، گیلاس، آلبالو، آلو و گوجه (درختان میوه هسته دار)، گردو، فندق (درختان میوه آجیلی)، انگور و خرمالو.

درختان میوه مناطق نیمه گرمسیری

این درختان،معمولا در مناطقی رشد میکنند که دارای میانگین دما بین ۱۳ تا ۱۸ درجه سانتیگراد در سردترین ماه سال می باشند.از مهمترین انواع درختان این دسته میتوان به مرکبات،ازگیل و کیوی اشاره نمود.

درختان میوه مناطق گرمسیری

متوسط دمای ماهیانه مورد نیاز این گروه از درختان در طول خنک ترین ماه سال ۱۸درجه سانتیگراد یا بالاتر است.همه این گونه ها نیاز به مقدار قابل توجهی گرما برای رسانیدن میوه خود دارند. از انواع مهم این گروه خرما،موز،انبه و آناناس قابل ذکر است.
باید اضافه کرد که در پاسخ به نیاز گیاهان به مناطق گزمسیری،نیمه گرمسیری و معتدله همپوشانی قابل توجهی مشاهده میشود.به عنوان مثال،اغلب مرکبات در آب و هوای نیمه گرمسیری رشد میکنند؛اما بعضی از آنها مانند نارنگی ها در مناطق معتدله گرم خوب عمل می آیند.و یا کیوی فروت هم در مناطق معتدله گرم و هم در مناطق نیمه گرمسیری به خوبی رشد میکند.

درختان میوه مناطق نیمه گرمسیری

درختان میوه مناطق نیمه گرمسیری ، به شرح پسته، زیتون، انگور، انواع مرکبات کیوی فروت خواهیم پرداخت:

پسته:
درختی که از دیر باز در مناطق مختلف کشورمان کشت و پرورش داده میشود. دارای تنه ای با قد متوسط است. جنگلهای وحشی و خودروی پسته، در ناحیه شمال شرقی ایران پیشینه ای تاریخی دارند. عمر بعضی از گونه های وحشی با پایه بذری آن به ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال نیز میرسد. این درخت دارای گلهای ریز و مجتمع به صورت خوشه های ساده یا مرکب است.
از مشخصات بارز آن دوپایه بودن این درخت است؛ بدین معنی که گلهای نر آن بر روی یک پایه و گلهای ماده بر روی پایه دیگری قرار دارند. گلهای نر، متراکم و زیاد و گلهای ماده، تراکم کمتری دارند و به فاصله بیشتری از هم روی درخت قرار دارند. گلها بدون گلبرگ یا برهنه هستند. گل های ماده دارای ۲ تا ۵ کاسبرگ تخمدانی با یک تخمک و کلاله ای منشعب و سه شاخه است. گلهای نر دارای ۱ تا ۲کاسبرگ، ۳ تا ۵ پرچم میباشد. میوه اش از نوع شفت خشک است. برونبر میوه سبز یا قرمز روشن است و میانبر، استخوانی و محکم و درونبر آن غشاء نازکی است که اطراف مغز را فراگرفته است. برگها مرکب از ۵ تا ۷ برگچه میباشند که مقابل هم قرار می گیرند. برگها صاف و بدون کرکند.
از ارقام مهم پسته در ایران، چند رقم را به عنوان نمونه ذکر میکنیم: پسته قزوین، پسته ممتاز، فندقی، بادامی، کله قوچی، اوحدی، حسنی رفسنجان، خنجری دامغان.

زیتون:
زيتون از درختان میوه مناطق نیمه گرمسیری درخت همیشه سبزی است که ممکن است تا ارتفاع ۱۵ متر، قطر یک متر و سایه انداز ۱۰ متر رشد کند. ولی بلندی درختان اهلی،اغلب از ۱۲ متر تجاوز نمیکند.عمدتا درختچه ای شکل است؛ یعنی از این درخت جستها و پاجوشهای زیادی (بیش از صدها پاجوش) رشد میکند. تنه آن در جوانی مستقیم و مدور است که به تدریج با افزایش سن درخت از این حالت خارج شده و به شکل تنه ای درمی آید که از به هم پیوستن چندین تنه تشکیل میشود.
پایه های متعدد، متوالی، قطور و عمودی این انشعابات، منظره کلاف درهم پیچیده ای به یک درخت پیر میدهد. تاج درخت، در بعضی از ارقام که شاخه های آن سخت و عمودی است، کشیده می باشد و در برخی دیگر که شاخه های نرم و خمیده ای دارند،حالت افقی با تاج گسترده دارند. در درختان زیتون دو نوع شاخه دیده میشود: یکی شاخه های مسن که به اطراف گسترده میشوند و دارای شکل نامنظم و پیچ و تاب خورده و خمیده اند و پوسته آنها سیاه و چوب پنبه ای است و دیگری شاخه های جوان یکساله که دارای پوسته نقره ای، قطر باریک و گاهی پوشیده از نوعی مواد گردی یا مومی است و مدتی به صورت علفی باقی می ماند و دیر چوب میشود.
در زیتون زارهای کهن سال، غالبا پاجوشهای زیادی از اطراف طوقه درخت می رویند که در درازمدت به منظور جوان کردن یا احیای درخت پیر یکی از آنها را انتخاب و بقیه را حذف می کنند.
بازوهای اصلی این درخت،در واقع “استخوان بندی” آن درخت را تشکیل می دهند و به دو قسمت بازوهای اصلی و بازوهای فرعی تقسیم میشوند.
برگ درخت زیتون دائم فی مرکب،کامل، بدون پاشنه و توام با برگچه کوتاهی است که رگبرگ مرکزی آن مشخص و پهنک برگ آن نیزه ای شکل و نوک تیز است. دوام برگها معمولا ۲ تا ۳ سال است و طرز قرار گرفتن متقابل برگها از خواص ژنتیکی آن میباشد. سطح فوقانی برگ زیتون براق، چرمی و به رنگ سبز تیره است و سطح تحتانی آن با پرتوی نقره ای پوشیده شده است. برگ درخت زیتون به دمبرگی طویل منتهی میشود. شکل برگ زیتون مختلف و بیضی، بیضی کشیده، نیزه ای و گاهی باریک و طویل دیده یمشود. برگ زیتون معمولا بین ۳ تا ۸ سانتیمتر طول و ۲ تا ۲.۵ سانتیمتر عرض دارد.
طول شاخه میوه دهنده زیتون برحسب رقم و قدرت آن به چند ده سانتیمتر میرسد که قاعده آن به یک میان گره کوتاه منتهی میشود. این نوع از شاخه ها نسبت به تعداد شکوفه ای که روی آن می روید،شناخته میشود.
گل آذین درخت زیتون معمولا از خوشه های دراز و قابل انعطافی تشکیل می یابند که هر کدام ۴ تا ۶ انشعاب ثانوی دارند. تعداد گلها برحسب نوع رقم بین ۱۰ تا ۱۴ گل در هر خوشه متفاوت است. در هر گل آذین، هم گلهای کامل و هم گلهای ناقص یافت میشود. بیشتر گلها در گل آذین، ناقص و در عمل نر هستند.
میوه زیتون بشکل بیضی یا مخروطی است و نوعی شفته حساب می آید. لایه وسطی آن (میانبر)گوشتی، خوراکی و غنی از مواد چربی میباشد. پوسته خارجی میوه زیتون که به لایه میانی یا گوشتی آن چسبیده است، به هنگام رسیدن ابتدا سبز کمرنگ (زیتون سبز)، سپس به رنگ بنفش و قرمز (زیتون دورنگ) و سرانجام به سیاه(زیتون سیاه) تبدیل میشود. میوه در بهار تشکیل میشود و در اوایل تا اواسط پاییز،بسته به نوع زیتون و شرایط زیست محیطی، میرسد.
از ارقام معروف زیتون ایران،چند نمونه زیر قابل ذکر است:
گوله زیتون، زیتون سیاه، خرما زیتون، زردزیتون و زیتون شامی.

انگور:
م گیاهی است بسیار قدیمی که در بین ملل درباره آن افسانه های مختلفی رایج است. در اکثر نقاط دنیا و اقلیم های گوناگون رشد میکند. مشخصات ظاهری آن به شرح زیر میباشد:
تنه: قسمتی از بوته مو که در فضا بین سطح خاک و شاخه های آن قرار دارد، تنه نامیده میشود. اگر برای تربیت فرم و هدایت بوته مو از قیم استفاده نشود. شکل تنه نامنظم و اغلب خزنده خواهد بود. ارتفاع آن در فرمهای مختلف از چند سانتیمتر تا ۱.۵ متر و گاهی ۲متر متفاوت است.
شاخه: در انتهای تنه م شاخه های اصلی قرار دارند که ما انها را بازو یم نامیم. روی این شاخه های اصلی یا بازوها، شاخه های میوه دهنده قرار می گیرند. قسمت های مختلفی که روی شاخه مو مشاهده می شوند، عبارتند از: گره، فاصله بین گره ها، جوانه یا چشمک، برگ، پیچک و بالاخره گل و میوه. بر روی شاخه اصلی، شاه های فرعی تشکیل میشوند.
گره: بر روی شاخه، به فواصل معینی که برحسب نوع انگور فرق میکند، برامدگی هایی مشاهده میشود که گره نام دارند. کلیه قسمتهای فعال و حیاتی مو مانند جوانه یا چشمک برگ، پیچک، خوشه گل و در نتیجه میوه ها، روی گره قرار گرفته اند و فاصله بین دو گره صاف و بدون هر نوع زائده است.
مغز شاخه دردرخت انگور یکسره و بدون انقطاع نیست؛ بلکه در مقابل گره بوسیله صفحه ای خشبی و سفت قطع شده است.
فاصله بین دو گره: طول این فاصله در انواع مختلف مو متفاوت است ولی برخلاف درختان میوه سیاه ریشه، فاصله بین دوگره هیچ وقت پس از تشکیل رشد نمیکند.
جوانه یا چشمک: بالای دمبرگ، روی گره قرار دارد و معمولا از یک تا سه واحد تشکیل شده است. یعنی چشمکی که در کنار برگ مشاهده میشود، از سه جوانه تشکیل می یابد که در هریک از انها یاخته های اولیه برگ قرار دارند ولی معمولا یکی از این جوانه ها که در وسط واقع شده، رشد کرده و دو جوانه دیگر به خودی خود از بین می روند. جوانه ای که باقی می ماند و رشد میکند، ممکن است برگ یا خوشه گل و یا پیچک را تشکیل دهد.
برگ: برگ از دو قسمت متمایز تشکیل شده؛ یکی دمبرگ و دیگری صفحه برگ یا پهنک. دمبرگ قسمتی است استوانه ای یا پهن که صفحه برگ را به شاخه متصل میکند و اوندهای هادی شیره خام و پرورده از آن عبور می کنند. طول دمبرگاز ۲ تا ۳سانتیمتر تجاوز نمیکند. برگ روی شاه در دو ردیف متقابل قرار گرفته و هر برگ روی یک گره واقع شده است. بنابراین محل برگ روی شاخه، نسبت به گره ها در دو ردیف متقابل ولی متناوب میباشد.
انتهای دمبرگ مو، پهن شده و به پنج رشته تقسیم میشود که هرکدام یک رگبرگ اصلی را تشکیل میدهند. کنار برگ مو، بریدگیهایی دارد که عمق آنها برحسب نوع مو تفاوت میکند. پشت برگ بعضی از ارقام مو در محل تلاقی رگبرگ اصلی با رگبرگ فرعی، کرکهایی مشاهده میشوند که در پاره ای از مواقع وسیله ای برای تشخیص ارقام انگور به حساب می آیند.
پیچک مو: از نظر ساختمان همانند خوشه بوده و منشاء آنها یکی است. وظیفه پیچکها، اتصال شاخه های مو به قیم است و تا هنگامی که انتهای آنها با قیم تماس نگرفته است، به طور مستقیم و بدون پیچش قرار می گیرند. اما به محض تماس با تکیه گاه،یک سمت انها فورا شروع به پیچیدن میکند. پیچکها، اکثرا دوشاخه ای و در بعضی از ارقام سه شاخه ای هستند و پس از چیدن میوه ریزش میکنند. در گونه ای از انگور؛ به نام لابراسکا (Labrusca) پیچکها در برابر هریک برگ ایجا میشوند، اما این حالت در سایر گونه ها وجود نداشته و در برابر هر دو برگ پی در پی که دارای پیچک میباشند، برگ سوم بدون پیچک است.
برگهای بوته مو، بر روی گره ها قرار گرفته و در کنار هرکدام از آنها یک جوانه جانبی دیده میشود.
انواع گل انگور: گلها در مو، سبزرنگ و کوچک میباشند. اغلب ارقام انگورهای ایران دارای گلهای کاملی هستند؛ یعنی تمام اندامهای گل، ۵ کاسبرگ سبزرنگ، ۵ گلبرگ سبزرنگ، ۵ پرچم و تخمدان دوقسمتی را دارا می باشند. و در واقع گل دارای هم اندام نر و هم اندام ماده است، ولی در بعضی از ارقام موهای آمریکایی، گلهای نر و ماده از هم جدا هستند.
خوشه انگور: گل انگور به صورت خوشه ای بر روی بوته ظاهر یموشد که از لحاظ ساختمانی و منشاء شباهت زیادی به پیچک دارد. اندازه خوشه، رنگ و اندازه حبه ها در انواع مختلف انگور متفاوت است. تعداد هسته های موجود در داخل حبه های انگور نیز بسته به ارقام آن متفاوت است. اگر به علتی دانه گرده قادر به تلقیح نباشد، بذر یا دانه تشکیل نیم یابد ولی میوه رشد کرده و میوه بی دانه تشکیل می گردد.
ارقام مهم انگور: در ایران بیش از ۲۰۰ نوع انگور میتوان یافت. ذکر نام و مشخصات همه ارقام از حوصله این کتاب خارج است. لذا در اینجا فقط ارقام معروفی از انگور نام برده میشود: انگور سفید کشمشی، انگور قرمز کشمشی، شاهانی یا انگور سلطانی، ریش بابا ،قزل اوزوم، صاحبی، خلیلی، دزماری، لعلی بیدانه و عسگری.

مرکبات:
مرکبات طالب از درختان میوه مناطق نیمه گرمسیری ، نیمه گرمسیری و پرباران خشک جنوب شرق آسیا می باشند.

براساس شکل برگ و تعداد برچه های تخمدان، میتوان سه جنس را در مرکبات شناسایی نمود:
۱-جنس پونسیروس(Poncirus): برگهای سه برگچه ای دارد و در زمستان برخلاف سایر انواع مرکبات برگهای آن خزان میکند. نام دیگر آن نارنج سه برگ است. میوه این نوع کوچک و تلخ است و ارزش غذایی ندارد و بیشتر از آن به عنوان پایه برای سایر مرکبات استفاده میکنند.
۲- جنس فورچونلا(Fortunella): این نوع نیز درختچه کوتاهی است که دارای برگهای ریز میباشد. میوه آن کشیده و یا گرد و ریز است. اندازه میوه اش بین۱.۵  تا ۴.۵ سانتیمتر میباشد. نام معمولی این میوه، کومکات است. پوست میوه کومکات، برخلاف پوست سایر مرکبات تلخ نیست، بلکه کمی ترش مزه و دارای طعم مطبوعی هم هست. از این میوه معمولا برای تهیه مربا استفاده می کنند ولی به طور تازه و با پوست هم آنرا می خورند.
۳-جنس سیتروس(Citrus): این جنس شامل اکثر مرکباتی است که ما در ایران می شناسیم. طبقه بندی این گروه و ارقام مختلف آن در حال حاضر بسیار مشکل است. در این جا به انواع متداول و معروف آن می پردازیم:

پرتقال:
درختی کوچک و همیشه سبز است که ارتفاع آن تا ۱۰ متر و در باغ به ۳ تا ۷ متر میرسد. درختی است مخروطی شکل که پوست تنه آن قهوه ای روشن است. در درختان جوان شاخه ها دارای تیغ های تیز و قوی است که طول آنها از ۱.۵ تا ۵ سانتیمتر میرسد؛ ولی شاخه های مسن فاقد تیغ بوده و یا تعداد آنها خیلی کم میباشد. این تیغها در صورتی که موجود باشند، در کنار برگ روی شاخه قرار دارند.
گلهای پرتقال معمولا دوجنسی است. میوه آن گرد و یا کمی کشیده و یا شلجمی است و داخل آن به ۱۰ تا ۱۴ حجره تقسیم شده است. تعداد بذر در میوه پرتقال متغیر و در بعضی از آنها، بکلی فاقد بذر میباشد. در انواع مختلف پرتقال پوست میوه ممکن است زبر و یا صاف باشد.ضخامت پوست نیز در انواع آن متفاوت میباشد. رنگ پوست از زرد نارنجی تا نارنجی قرمز تغییر میکند.
پرتقال دارای ارقام زیادی است که از میان آن، پرتقالهای گرد هاملین(Hamlin) و والنسیا(Valencia)، پرتقالهای ناول(Navel) و واشنگتن ناول(WashingtonNavel)، و بالاخره پرتقالهای خونی(Sanguin) قابل ذکر میباشند.

نارنگی:
درختی است مثل سایر مرکبات، همیشه سبز و با ارتفاع ۴ تا ۶متر که مثل پرتقال برگهای کوچک و دمبرگ باریک دارد.شاخه های آن ممکن است رو به بالا رشد کند و یا به طرف پایین خمیده باشد.این درخت معمولا بدون تیغ است و در بعضی از انها تیغهای کوچک و ریزی مشاهده میشود.
چسبندگی پوست نارنگی به گوشت آن برخلاف پرتقال خیلی کم است ولی میوه اش از پرتقال کوچکتر میباشد.
نارنگی دارای چندین نوع است که دو نوع آن به نامهای نارنگی معمولی(Mandarin) و دیگری نارنگی اونشو(Unshiu) معروف میباشد.

لیمو آب شیراز:
درختچه ای است که شاخه هایش پخش است و تاج آن دارای شکل منظمی نمی بشاد.برگهای کشیده، کمی دندانه دار و دمبرگ نازک با حاشیه باریک دارد. شاخه هایش دارای تعداد کمی تیغ کوتاه و تیز میباشد. گلهای کوچک به تعداد ۳ تا ۱۰ عدد در یک خوشه، کنار برگها ظاهر می شوند. میوه اش کشیده و گاهی گرد است. پوست میوه نازک و دارای رنگ زرد مایل به سبز میباشد. رنگ داخل میوه نیز کمی سبز رنگ و طعم ترشی دارد. در نواحی جنوب ایران مخصوصا جهرم زیاد کاشته میشود.

لیمو ترش:
درختی نسبتا کوتاه و پرتیغ است و میوه اش اندازه متوسطی دارد. شکل عمومی میوه کشیده است. در نقطه مقابل دم میوه،بر روی پوست برآمدگی شبیه ناف مشاهده میشود.
لیموترش ها به دو گروه تقسیم میشوند: لیمو ترش های بدون اسید و لیموترش های بسیار اسیدی.

نارنج:
دارای درختی متوسط به ارتفاع ۶ تا ۹ متر و تاجی گرد و متراکم میباشد. این نوع دارای تیغ های قوی و بلند و نوک تیز است. برگهای کشیده نوک تیز و معطری دارد که اندازه آنها از برگ پرتقال کمی بزرگتر و دمبرگی پهن دارند. میوه متوسط،رنگ پوست آن نارنجی و گاهی کاملا قرمز است. تعداد حجرات داخل میوه ۱۰ تا ۱۲ عدد میباشد. طعم میوه ترش مخلوط با کمی تلخی است.

گریپ فروت:
درختی است به ارتفاع ۹ تا ۱۵ متر،با شکل عمودی مخروطی یا گرد و قطر درخت به ۴۵ و گاهی ۶۵ سانتیمتر میرسد. پوست درخت صاف و رنگ آن قهوه ای مخلوط با خاکستری است. برگهای جوان سبز روشن و شکل عمومی آن کشیده نوک باریک و گاهی کمی گرد است. دمبرگ در این نوع، پهن و از حیث اندازه متوسط و اطراف برگ دندانه های ریزی مشاهده میشود. گلهای آن اغلب به شکل خوشه و به ندرت تک گل دیده میشود.
میوه گروپ فروت، در پاره ای از ارقام کشیده و در برخی گرد و یا گلابی شکل است. رنگ پوست آن زرد یا نارنجی کم رنگ است. دو گروه گریپ فروت وجود دارند: ارقام گوشت قرمز و گوشت سفید.

کیوی فروت:
درختچه یا خزنده با برگهای قلبی شکل و خزان پذیر میباشد. این گیاه دوپایه است و در احداث باغات کیوی معمولا برای هر ۸ پایه ماده یک پایه نر در نظر می گیرند. جوانه های بارور پایه های نر و ماده در جانب شاخه های یکساله قرار می گیرند.
معمولا شش عدد از شکوفه های انتهایی شاخه، به میوه تبدیل می شوند. این گیاه از  درختان میوه مناطق نیمه گرمسیری است. میوه آن تا اواخر پاییز روی گیاه باقی می ماند. کیوی فروت در شمال کشورمان پرورش می یابد و از ارقام تجاری آن میتوان هایوارد(Hayward) و برونو (Bruno) را نام برد. رقم هایوارد میوه های درشت تری دارد و به حمل و نقل مقاوم تر است.

بيشتر بخوانيد:

اصول تشخیص انواع درختان میوه مناطق معتدله