قدمت ۵۰۰ ساله زبان کردی کرمانجی

گلی شادکام، پژوهشگر زبان و فرهنگ کردی‌کرمانجی خراسان در گفت‌وگو با ایسنا به معرفی زبان و فرهنگ اقوام کردی‌ کرمانجی استان خراسان پرداخت و اظهار کرد: برای حفظ زبان‌ها و گویش‌های بومی محلی از جمله کردی کرمانجی، باید اقداماتی جدی و موثر صورت گیرد؛ چراکه زبان‌‏ها و گویش‏‌های بومی محلی ایران، گنجینه‌هایی بی‏‌بدیل هستند که قرن‌ها و یا هزاران سال دوام آورده‌اند و ممکن است در عرض چند دهه از بین بروند.

وی اضافه کرد: «کردی ‌کرمانجی» زبان کردهای شمال خراسان است که گویشوران آن در دو استان خراسان شمالی و رضوی در شهرهایی چون چناران، قوچان، فاروج، شیروان، بجنورد، اسفراین، کلات، درگز، آشخانه و همینطور بخش‌هایی از شهرهایی چون نیشابور و سبزوار که کردنشین هستند، ساکن‏‌اند. همچنین گروه‏‌های بزرگی از کردهای شمال خراسان در چند دهه اخیر به کلان‌‏شهرهای تهران، مشهد و کرج کوچ کرده‌‏اند و در این شهرها و توابع آن‌ها ساکن شده‌‏اند.

پژوهشگر زبان و فرهنگ کردی‌ کرمانجی خراسان ادامه داد: کردی ‌کرمانجی خراسان، از  شاخه شمالی زبان‌های کردی بوده که زیر گروه زبان‌های ایرانی است و به نظر می‌‏رسد که بیش از یک میلیون گویشور در شمال خراسان به زبان کردی کرمانجی صحبت می‏‌کنند. گفتنی است که در منطقه خراسان ثبت گویش کردی‌ کرمانجی، جزء نخستین نمونه‏‌ها از ثبت زبان‌های بومی محلی بود.

شادکام تشریح کرد: این زبان، شباهت و همانندی زیادی با کردی ‌کرمانجی در غرب کشور و همینطور کردی کرمانجی در کشورهای دیگر همچون ترکیه، سوریه و جمهوری سابق شوروی دارد. این موضوع نشان از این است که همه این‌ها از یک خانواده محسوب می‌شوند. اهمیت این عنصر فرهنگی برای ثبت از این جهت است که یک زبان جدای از کارکرد بسیار مهمی که  در راستای ارتباط میان اعضاء یک جامعه دارد، ابزاری برای انتقال فرهنگ است. این زبان‏‌ها هستند که ما از طریق آن‌‏ها می‌توانیم فرهنگ‌ها، ادبیات شفاهی، فولکلور، مهارت‌ها، دانش‌ها، تجارب و باورهای یک قوم یا یک ملت را منتقل کنیم.

تاثیر انکارناپذیر زبان کردی بر انسجام و همبستگی کردهای شمال خراسان

وی عنوان کرد: با توجه به زنده بودن اثر و گستره وسیع این عنصر حیاتی فرهنگی و همینطور اشاره به این موضوع که این زبان تاثیر انکارناپذیری بر انسجام و همبستگی کردهای شمال خراسان دارد و ابزاری است که از طریق آن اعضاء این قوم می‏‌توانند یکدیگر را درک کنند، با هم ارتباط بگیرند و خودشان را متعلق به یک «ما» ‌بدانند؛ در نهایت این عنصر تمام شرایط لازم جهت ثبت ملی را دارا بود. از این‌رو طی چند ماه کار میدانی، پرونده این اثر پس از تهیه مستندات و تکمیل فرم آن و پس از تایید در شواری ثبت استانی به شورای ثبت ملی ارسال شد و خوشبختانه در تاریخ ششم مرداد ۱۳۹۶ به شماره ثبت ۱۲۴۰ در زمره میراث ناملموس ایرانیان به ثبت ملی رسید.

پژوهشگر زبان و فرهنگ کردی‌ کرمانجی خراسان گفت: از آنجا که کردی کرمانجی خراسان به عنوان عضوی از خانواده بزرگ زبان کردی مورد بررسی قرار گرفت، بنا بر نظر اعضاء شورای ثبت ملی، به عنوان «گویش کردی کرمانجی خراسان» به ثبت رسید. اما بدیهی است که در منطقه شمال خراسان، یک زبان مستقل به شمار می‏‌رود.

شادکام با اشاره به تاریخچه این زبان در استان خراسان بیان کرد: زبان کردی خراسان را دست کم می‌توانیم به ۵ قرن گذشته ارجاع دهیم. بر اساس اسناد و کتب تاریخی، ایلات و طوایف کرد کرمانج در دوران شاهان صفوی جهت مقابله با اقوام مهاجم ازبک، به شمال خراسان گسیل شدند که پس از غلبه بر مهاجمان و بیرون راندن آنان از مرزهای شمال‌ شرق ایران، در گستره وسیعی از شمال خراسان ساکن شدند؛ هرچند برخی پژوهشگران و تاریخ‌‏پژوهان بر این باور هستند که پیشینه حضور کردها در خراسان به قرن‌‏ها پیش از صفویه بازمی‌‏گردد. با این حال می‌توان گفت که این زبان در دیگر مناطق کردنشین که غرب ایران، بخش‌هایی از ترکیه، سوریه و عراق امروزی را شامل می‌شود قدمتی چند هزار ساله دارد.

رشد شهرنشینی و آموزش تک‌زبانه، صحبت به زبان مادری در بین افراد را کم‌رنگ کرده است

وی در خصوص مقایسه این زبان در زمان قدیم و حال تشریح کرد: تا حوالی ۴ دهه قبل، روند طبیعی انتقال نسل به نسل زبان به شکل طبیعی صورت می‌گرفته است، به این معنی که خانواده‌ها پس از تولد فرزند خود به زبان کردی صحبت می‌کردند و فرزندان آن‌ها نیز این چرخه انتقال زبان مادری را پیش می‌گرفتند. اما متاسفانه در سه یا چهار دهه اخیر با رشد شهرنشینی و مهاجرت از روستاها به شهرها،  آموزش رسمی تک‏‌زبانه در مدارس و رسانه‌های جمعی که عمدتا به زبان رسمی برنامه پخش می‏‌کنند، باعث ایجاد شکافی میان نسل‏‌ها شده و پدر و مادرها نیز ترجیح می‌دهند به مرور زبان فارسی را جایگزین کنند.

این پژوهشگر زبان و فرهنگ کردی کرمانجی تاکید کرد: از آنجایی که ساخت و گسترش مدارس در روستاها، بنه‌های عشایری و همچنین شهرهای کوچک قطعا قدم بسیار خوبی برای توسعه جامعه و رشد سواد بود، اما با توجه به اینکه این مدارس تک‌زبانه بودند و در آن‌ها مواد درسی تنها به زبان رسمی آموزش داده می‌شد و در مواردی به خانواده‌ها توصیه می‌شد که از زبان مادری در خانه استفاده نشود به طور ناخودآگاه این پیام در ذهن کودکان مخابره می‌شد که زبان مادریشان حقیر، بی‏‌فایده و بی‌‏ارزش است که در نهایت سبب کاهش منزلت اجتماعی زبان مادری در نزد گویشوران می‏‌شود و آن‌ها را ترغیب به ترک زبان مادری می‌‏کرد.

عدم استفاده نسل جوان کرد زبان از زبان مادری خود باعث زوال زبان کردی خواهد شد

شادکام افزود: برای مثال امروز در منطقه شمال خراسان متاسفانه نسل جدید به سرعت از زبان مادری فاصله گرفته، به طوری‌که در حال حاضر شاهد پدیده تغییر زبان در میان کردهای خراسان هستیم که در صورت ادامه منتهی به زوال زبانی خواهد شد.

وی گفت: در روستاها پدران و مادران جوان‌تر در یکی دو دهه اخیر تصمیم گرفته‌‏اند تا دیگر با فرزندان خود کردی صحبت نکنند و فارسی را جایگزین آن کرده‌اند و تفکر آن‌ها این بوده است که ما با فرزندان خود فارسی صحبت می‌کنیم تا در مدرسه دچار مشکل نشوند. بر اساس تحقیقات میدانی که صورت گرفته، بسیاری از خانواده‌‏ها در برابر این پرسش که چرا با فرزندان‏شان در خانه به زبان مادری صحبت نمی‌‏کنند، اظهار داشتند که نگران وضعیت تحصیلی فرزندان‏شان در مدرسه هستند و چون خود عموما خاطره تلخی از دوران مدرسه دارند، نمی‏‌خواهند فرزندان‏شان نیز دچار مشکل و سختی شوند، از این‌رو ترجیح داده‏‌اند که از همان ابتدا با فرزندان  فارسی صحبت کنند.

این پژوهشگر زبان و فرهنگ کردی کرمانجی ادامه داد: متاسفانه در نظام آموزشی کشور ما هیچ پیش‌بینی برای کودکانی که به زبان‌های مادری متفاوت و بومی محلی صحبت می‌کنند، نشده است.  این کودکان قبل از ورود به مدارس به هیچ شکلی آماده نشده و در زمان ورود به مدرسه با آموزش دروس به زبان رسمی مواجه می‌شوند که در این حالت  فشار زیادی به این کودکان و همینطور به خانواده‌هایشان وارد می‌شود. معمولا سیستم آموزشی نیز به جای اینکه برای این موضوع راه حلی بیندیشد خانواده‌ها را تحت فشار گذاشته تا با بچه‌ها در خانه به زبان مادری صحبت نکنند و با کودکان از ابتدا با زبان فارسی تکلم کنند تا در مدرسه مشکلی با یادگیری دروس نداشته باشند.

شادکام اظهار کرد: در نظام‏‌های آموزشی کشورهای توسعه یافته، کودکانی که زبان مادری‏ آن‌ها متفاوت از زبان رسمی است، پیش از ورود به مدرسه آماده می‌‏شوند و طی دوران تحصیل نیز مدام مورد حمایت و توجه قرار می‏‌گیرند تا بتوانند با کمترین آسیب وارد سیستم آموزش رسمی شوند، اما متاسفانه در نظام آموزشی ما در مناطقی که دارای زبانی غیر از زبان رسمی هستند، بار یادگیری زبان رسمی بر دوش خانواده‌‏ها و کودکان نهاده شده و درنتیجه خانواده برای کاهش فشار بر خود و فرزندان و پیشگیری از افت تحصیلی و مشکلات آموزشی، زبان مادری را از ارتباط کلامی میان خود و فرزندان حذف کرده و از همان ابتداء تولد، زبان فارسی را به کودکان خود می‌‏آموزند.