به خاطر چند مترمکعب آب؟

تصور کنید در مازندران صبح را با طلوع زیبای خورشید آغاز کرده اید و همه چیز برای یک شروع یک روز تعطیل عالی به نظر می رسد  اما یک مشکل وجود دارد، امروز آب منزل مسکونی شما قطع شده است. حال تصوری هولناک‌تر، آب جیره بندی شده و شما تا هفته آتی حق استفاده از آب را ندارید.

شاید متوجه نباشیم که حتی کمترین و بی ارزش ترین اقدامات ما به آب وابسته بوده و این مایه حیات، مهمترین و پرکاربردترین گزینه برای تمامی فعالیت های انسانی در عصر حاضر است. این در شرایطی است که بحران کمبود آب در کشور دیگر از به صدا درآمدن آژیر خطر نیز گذشته و امروز تنها یک حرف یا سخن ساده نیست، حقیقتی است هولناک که به فعلیت رسیده و حتی نزاع بر سر آن در برخی استان ها آغاز شده است.

این صحبت های عیسی کلانتری، رییس سازمان حفاظت محیط زیست است که ۲۷ اردیبهشت ماه سال جاری در وبیناری علمی-تخصصی گفته بود تنش آب بین استان های اصفهان، چهارمحال و بختیاری، یزد، خوزستان و لرستان، شروع شده و این جنگ از استان به استان در حال رسیدن از روستا به روستا است. وی همچنین اضافه کرد که بر اساس توافقات بین المللی، کشورها حق استفاده از تنها ۴۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر را دارند اما سال هاست که ما بیش از ۱۰۰ درصد ظرفیت آب های تجدیدپذیر را مصرف می کنیم.

هرچند صحبت ها رییس سازمان محیط زیست را پیشتر کارشناسان حوزه منابع آبی و محیط زیستی کشور هشدار داده و اطلاع رسانی کرده بودند اما با توجه به اقلیم نیمه خشک ایران و اینکه ۲۰ درصد مساحت کشور را کویر پوشانده است و همچنین سنوات تاریخی این سرزمین که همواره در معرض خطر خکشسالی قرار داشته آیا بهتر نبود علاج کار پیش از وقوع انجام شود.

نکته نگران کننده و قابل تامل تر در خصوص کمبود منابع آب این است که بدانیم استان مازندران که بخش عمده ای از خطه سرسبز شمال کشور را تشکیل داده و به نظر باید از جمله استان های برخوردار از لحاظ منابع آبی باشد، دچار تنش و بحران آبی شده و این فاجعه تا جایی ادامه یافته و بغرنج شده است که تعداد قابل توجهی از روستاهای مازندران اکنون به وسیله تانکر آب رسانی می شوند. مطابق آمارها مازندارن در سال جدید با کاهش بیش از ۴۰ درصدی نزولات جوی مواجه بوده و در مقابل، حدود ۲ سوم از ذخایر زیرزمینی آبی خود را نیز از دست داده است.

اما سوال اساسی اینجاست که به راستی چرا مازندران اکنون به استانی تشنه تبدیل شده و چه عواملی باعث ایجاد بحران آبی در مازندران شده است.

استاد تمام دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری ضمن اشاره به اینکه کم آبی خصوصا در فصول تعطیلات که گردشگری رونق پیدا می کند تشدید می شود با ذکر یک مقدمه گفت: استان مازندران در حقیقت استانی برخوردار محسوب می شود چراکه به لحاظ ریزش جوی، میانگین بارش های آن حدود ۷۵۰ میلیمتر است، یعنی استانی که نباید خشکسالی داشته باشد اما نخستین و مهمترین مشکل در مواجهه با کمبود آب در مازندران مربوط به حوزه کشاورزی است.

کریم سلیمانی در گفت و گو با ایسنا، استان مازندران را به عنوان قطب تولید برنج کشور به عنوان یک محصول استراتژیک معرفی کرد و با بیان اینکه مطابق آمارهای موجود ۴۲ درصد تولید برنج کشور را مازندران به خود اختصاص داده است افزود: از شروع فصل آماده کردن زمین برای انجام کشت برنج یعنی اسفندماه تا فروردین و اردیبهشت که نشاکاری آغاز می شود و همچنین در حین و بعد از آن و زمانی که نشای برنج به جوانه برسد تا زمان رسیدن محصول در تیر و مردادماه، زمین زراعی نیاز به حجم بالایی از آب برای غرقاب کردن دارد که این بخش اعظمی از نیاز آبی استان است.

سلیمانی با اشاره به اینکه اکنون حدود ۹۴ درصد آب مصرفی استان مازندران مختص کشت برنج است تصریح کرد: دقیقا در همین فصل است که مازندران با بحران جمعیتی مواجه بوده و جمعیت شناوری بالغ بر ۵ میلیون نفر از اقصا نقاط کشور وارد استان می شوند که این مزید بر علت است.

وی دلیل مهم دیگر کمبود منابع آبی استان را تغییر کاربری افسار گسیخته در مازندران دانست و تاکید کرد: این موضوع سال هاست که در مجامع علمی و مصاحبه با رسانه ها مطرح می شود، این که حتی قبل از بحران آب، زنگ خطر بحران تغییر کاربری در مازندران به صدا درآمده است، چراکه وقتی تغییر کاربری اراضی رخ می دهد به دنبال آن نیاز آبی بوجود می آید.

این محقق و پژوهشگر ممتاز کشور در حوزه مطالعات منابع آبی، با تاکید بر اینکه در زمینه تغییر کاربری افسار گسیخته زمین ها، به عنوان یکی از اصلی ترین علل بحران آب در مازندران، هیچ ارگان و دستگاه اجرایی مسئولیت قبول نکرده و هر یک دیگری را مقصر می دانند گفت: بخشی از روستاهای اطراف و منتهی به کریدورهای مواصلاتی فیروزکوه، هراز و چالوس و حوزه نفوذ این جاده ها، و در برخی موارد حتی تمام یک روستا تغییر ماهیت داده و تبدیل به جمعیت خوش نشین و غیربومی شده اند.

استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری افزود: مطالبه این جمعیت قبل از هر چیز نیاز آبی است، شاید مازندران بتواند این نیاز را برای یک دهه پاسخگو باشد اما برای دهه آینده بسیاری از جمعیت خوش نشین و بومیان این مناطق، دچار مشکل می شوند و این بحران کمبود آب را دامن خواهد زد.

سلیمانی مسئله حفر چاه های مجاز و غیرمجاز در آبخوان های ساحلی و جلگه را یکی دیگر از علل بحران کمبود آب استان دانست و خاطرنشان کرد: راهکاری که به غلط در مازندران هم در فعالیت های استراتژیک کشاورزی و هم در بحث تغییر کاربری اراضی و ساخت و سازهای متعدد، به آن روی آوردند حفر چاه های مجاز و غیرمجاز بوده که متاسفانه یکی از مخاطرات بسیار بزرگ استان است.

وی با هشدار نسبت به برداشت بی رویه آب های زیرزمینی، آن را به عنوان خطری مهم در آینده مازندران اعلام کرد و افزود: اولین پیامد هولناک این اتفاق، پدیده ای بنام «سابسیدنس» (Subsidence) یا فروچاله هاست که زمین های جلگه ای استان مازندران را دچار فرونشینی می کند، که این قضیه می تواند بسیار خطرآفرین بوده و راهی بازگشتی نیز وجود ندارد.

برداشت آب های زیرزمینی را زلزله پنهان و خاموش در مازندران توصیف کرد و هشدار داد: در صورت بروز این اتفاق مجبور خواهید شد روستا را ترک کرده و جاده را تغییر دهید، دکل های برق و لوله گاز و انشعابات دیگر را تعویض و جابه جا کنید و بسیاری از هزینه های دیگر جملگی پیامدهای ناگوار وقوع فروچاله ها است که در مازندران به سمت تشدید شدن می رود.

راهکارهای مقابله با بحران کم آبی در مازندران

سلیمانی با ارائه چند راهکار پیشنهادی، تهیه یک نقشه جامع استانی را اولویت نخست دانست و خاطرنشان کرد: نباید به مالکین زمین و متعارضین به عرصه های منابع طبیعی اجازه داد حتی یک وجب از زمین استان مازندران بدون مجوزهای سخت گیرانه واگذار شود، چراکه وقتی تغییر کاربری اراضی کنترل شود و اراضی بکر و دست نخورده در استان دچار چالش نشود یقینا نیاز آبی در مازندران برای جمعیت بومی کفایت کرده و مشکلی نخواهد داشت.

وی راهکار دوم را استفاده از آب های نامتعارف در فصولی که استان دچار مشکل است عنوان و تاکید کرد: در فصول بهار و تابستان و اوایل پاییز بعضا تا ۳ برابر شمار بومیان، جمعیت شناور وارد استان می شود که هر جای دنیا هم باشد، تاسیسات و زیرساخت ها کشش ندارند و برای جبران این نقیصه ضروری است برای استفاده از آب های نامتعارف برنامه ریزی شود.

استاد تمام دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با معرفی آب های نامتعارف اظهار کرد: این آب ها چند گروه بوده که شامل آب خاکستری است یعنی آبی که در منزل برای شستشو، استحمام و غیره استفاده می شود وارد پروسه ای برای بازیافت شده و البته هزینه بردار است، نوع دیگر آب باران است که راحت ترین و در دسترس ترین بوده و پاک و تمیز است و می تواند مستقیما ذخیره سازی شود و نوع دیگر هم آب ناشی از سیلاب هاست.

سلیمانی استفاده و کنترل سیلاب ها برای تغذیه و احیای سفره های آب زیرزمینی را یک فرصت مغتنم در عین تهدید سیل قلمداد کرد و افزود: به عنوان مثال سیلاب های سال پاییز ۹۷ و بهار ۹۸ می توانست با استفاده از راهکارهای اصولی در مهار و کنترل، بهترین فرصت برای تامین منابع آبی مازندران باشد، بنابراین مقتضی است راهکارهایی در این زمینه اتخاذ شود تا بعدها مورد استفاده قرار گیرد.

وی مناسب‌ترین شیوه برای احیای منابع آبی استان را با توجه به اقلیم منطقه، جمع آوری آب باران معرفی و خاطرنشان کرد: با توجه به بارندگی مناسبی که در استان وجود دارد ذخیره سازی آب باران و استفاده معقول از آن بسیار بهینه خواهد بود هرچند در کنار آن پیشنها می شود آب های خاکستری نیز مورد استفاده قرار گیرند، یعنی آبی که استفاده شده مجدد بازیابی (Recycling) شود.

این محقق و پژوهشگر ممتاز کشور در زمینه مطالعات منابع آبی، با اتکا و استناد به طرح مقدماتی و اجرای پایلوت یک شیوه نوین استحصال آب در استان مازندران تصریح کرد: می توان در بالادست از مِه موجود در کوهستان ها نیز به عنوان یکی دیگر از آب های نامتعارف بهره برد که مراحل تکمیلی طرح توسط تیم دانشکده منابع طبیعی ساری در حال انجام است و بزودی نتایج آن منتشر خواهد شد.

سلیمانی خواستار استفاده از تمامی راهکارها و گزینه های در دسترس فعلی برای جبران کمبود آب در مازندران شد و خطاب به متولیان گفت: اگر دولتمردان و مدیران به تذکرات جامعه دانشگاهی توجه کرده و بحث های مربوط به تغییر کاربری اراضی را کنترل کنند و همچنین روستاها تغییر سیما نداده و غیر بومی نشوند و تقاضا و نیاز آبی را افزایش ندهند، هیچ مشکلی در مازندران به لحاظ آبی نخواهیم داشت.

وی با تاکید بر اینکه در همه فعالیت های کشاورزی اعم از زراعی و باغی باید تکنولوژی تغییر پیدا کند و از حالت سنتی خارج شده و به نیاز آبی گیاه و درختان توجه شود گفت: ضروری است زمین های زراعی پایش شوند و از تکنولوژی هایی نظیر ماهواره برای تعیین نیاز آبی محصولات و مزارع استفاده شود سپس با بهره گیری از تکنولوژی روز مانند آبیاری مدرن و قطره ای، در حد نیاز گیاهان به آن ها آب برسانیم نه اینکه مزرعه چندهکتاری را غرقاب کنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری یادآور شد: کشاورزی بیش از ۹۰ درصد از آب مصرفی کشور را به خود اختصاص داده یعنی رقم ناچیزی برای فعالیت های صنعت و شرب و بهداشتی باقی می ماند پس ضرورت دارد نگاه مسئولان و فناوری ها، کاملا دگرگون و مدرن شده تا فعالیت های کشاورزی در عین مصرف آب کمتر، پر محصول شود.