مراحل تولید زعفران

فرایند تولید زعفران شامل سه مرحله کاشت، داشت و برداشت این گیاه می باشد که در ادامه این مطلب هر یک از این مراحل بررسی خواهد شد.

گیاه شناسی زعفران

زعفران گیاهی دائمی و علفی و دارای ساقه زیر زمینی غده ای شکل به نام کُرم (بنه) می باشد که اصطلاحاً به آن پیاز زعفران می گویند. پیاز زعفران توپر، کروی شکل و با پوششی قهوه ای رنگ است که در زیرخاک قرار می گیرد. گل اولین قسمت گیاه است که در اواسط پاییز از خاک خارج می شود. هر پیاز ۱ تا ۳ گل ارغوانی و هر گل دارای ۶ گلبرگ می باشد. مادگی در مرکز گل قرار گرفته و دارای یک تخمدان غده ای بوده و از قسمت تخمدان، خامه باریکی خارج می‌گردد. خامه زرد رنگ به یک کلاله شفاف قرمز ۳ شاخه ای تقسیم می شود. سه کلاله همراه با خامه ای که حدود ۵ سانتیمتر است پس از خشک شدن، همان زعفران تجاری را تشکیل می دهد.

مراحل زندگی زعفران

زعفران دارای یک دوره خواب و یک دوره بیداری است:

الف) دوره بیداری:

۱- مرحله شدت رشد: این مرحله از اوایل مهرماه تا پایان بهمن ماه (حدود ۵ ماه) ادامه دارد. در این مرحله ریشه ها با اولین آبیاری رشد کرده و برگ ها می رویند. اتفاق مهم در این دوره این است که پیاز مادر پس از گلدهی کوچک شده و جسم خود را به پیاز کوچکتر که بالای آن قرار دارد انتقال داده و در پایان این دوره دیگر اثری از پیاز مادر نیست پس در این دوره کود دهی فایده ای ندارد.

۲- مرحله توقف رشد: این مرحله از اوایل اسفندماه تا اواسط اردیبهشت ماه (حدود ۵/۲ ماه) طول می کشد. در این مرحله رشد برگ ها متوقف شده و گیاه آماده خواب می شود، اما باید توجه داشت در این بازه زمانی رطوبت خاک برای حفظ درشتی پیازهای کوچکتری که تبدیل به پیاز مادر شده اند اهمیت دارد.

ب) دوره خواب:

 این دوره در همه مناطق حدود ۴ تا ۵/۴ ماه طول می کشد، از اواسط اردیبهشت شروع شده و تا مهرماه ادامه دارد. پیاز در این دوره دو مرحله خواب را طی می کند.

۱- خواب حقیقی: این خواب از نیمه اردیبهشت تا نیمه تیر(۶۰روز)  طول می کشد. در این مرحله تغییری در پیاز صورت نمی گیرد و گیاه در حالت خواب کامل است و اگر جا به جا شود، صدمه ای به روند گل‌دهی زعفران وارد نمی شود،بنابراین بهترین دوره به منظوربرداشت، جابجایی پیاز و احداث مزارع جدید است.

۲- خواب ظاهری: این خواب از نیمه اول تیر تا حداکثر نیمه شهریور ماه طول می کشد. در این مرحله گیاه ظاهرا خواب است اما برخی قسمت های گیاه از جمله برگ و ساقه نمایان می شوند، بنابراین زمان مناسبی جهت برداشت پیاز زعفران و احداث مزارع جدید نیست.

بیشتر بخوانید:

کشت گیاهان داروئی “زعفران”

مختصری در مورد زراعت زعفران

کشت زعفران به روش آیروپونیک در تنگستان

فرآیند تولید زعفران

فرایند تولید شامل سه مرحله کاشت، داشت و برداشت زعفران می باشد که در ادامه هر یک از این مراحل بررسی خواهد شد:

۱- مرحله کاشت

اولین فرایند تولید این گیاه، مرحله کاشت زعفران که سال اول انجام می گیرد و در سال های بعد مراحل داشت و برداشت صورت می پذیرد، بنابراین مرحله کاشت مهم است. پیاز زعفران پس از کاشت اولیه حدود ۱۰-۷ سال محصول می دهد ولی تعداد سال‌هاي مناسب جهت بهره برداري از زمین زعفران ۵ تا ۷ سال است. در مرحله کاشت عوامل مهمی دخیل هستند:

• آب و هوای مناسب:

زعفران گیاهی است که در مناطق خشک و نیمه گرمسیر رشد می کند ولی در مناطقی که آب و هوای معتدل و تابستان های خشک و زمستان های ملایم داشته باشد، رشد مطلوب تر و کیفیت بهتری دارد. این گیاه محدوده دمای-۱۵ درجه سانتیگراد در زمستان تا ۴۰ درجه در تابستان را تحمل میکند.

• خاک:

 زعفران هرچند که در تمامی خاکها اعم از سبک، شنی و یا رسی و سنگین قابل کشت می باشد ولی خاک نباید خیلی شنی یا خیلی رسی باشد. لازم به ذکر است که حاصلخیزی خاک را با انجام آزمون خاک می توان تشخیص داد.

• انتخاب پیاز زعفران:

 پیاز مناسب برای کاشت باید به اندازه گردو و عاری از هرگونه بیماری یا آلودگی باشد. برای اطمینان می توان قبل از کاشت پیاز، آنها را ضدعفونی نمود. گفته می شود، مزارع ۴-۵ ساله دارای بهترین پیازها هستند و زعفران این پیازها کیفیت بسیار بالایی دارد. وزن مناسب هر پیاز حدود ۸ گرم می باشد. پیازهای ریز و کوچکتردر مزرعه تقویت شده و با آبیاری و مراقبت بیشتر رشد می کنند، سپس می توان آنها را به مزرعه مورد نظر انتقال داد.

• زمان کاشت پیاز:

 از عوامل مهم دیگري که بر ویژگی هاي رشد و عملکرد زعفران اثرگذار است تعیین تاریخ کشت مناسب می باشد. همانگونه که بیان شد در مرحله خواب حقیقی؛ یعنی نیمه اردیبهشت تا اوایل تیرماه بهترین زمان برداشت پیاز و انتقال آنها به مزارع جدید است. برخی مطالعات نشان داده که بهترین زمان کاشت و انتقال پیاز زعفران به مزارع جدید خرداد ماه می باشد، این درحالی است که در خراسان،کشت زعفران غالباً در بازه زمانی اوایل مرداد ماه تا اوایل مهر ماه انجام می شود. جابجایی پیازها در زمان نامناسب باعث لطمه به فرایند گل دهی و در نتیجه کم شدن محصول سال اول در مزارع زعفران می شود. نکته مهم دیگر این است که پس از برداشت پیازها از زمین نباید به صورت طولانی مدت آنها را نگهداری نمود، زیرا رطوبت آن ها از دست خواهد رفت.

• روش کاشت: 

کشت می تواند با ماشین یا دست، به صورت کرتی یا ردیفی باشد. نکته مهم در این مرحله، موازی بودن ردیف ها و مساوی بودن فاصله آن ها از یکدیگر است. همچنین جوانه انتهایی پیازها باید به طرف بالا باشد.

• تراکم و عمق کاشت:

 بهتر است فاصله خطوط کشت ۲۵ سانتی متر باشد. عمق هر چاله باید ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر باشد تا از سرمای زمستان و گرمای تابستان در امان باشد. در هر چاله میتوان ۳-۵ پیاز قرار داد. بیش از این مقدار نیز امکان پذیر است اما هر چقدر تعداد پیازهای کاشته شده در هر چاله بیشتر شود، دوره بهره برداری زعفران در طولانی مدت کاهش می یابد و بر میزان راندمان تولید زعفران در یکسال زراعی افزوده می شود.

۲- مرحله داشت

رومین مرحله تولید، مرحله داشت زعفران می باشد. زعفران گیاهی چندساله است و ۱۰-۷ سال متوالی محصول می دهد. گاهی تا ۱۵ سال نیز محصول خواهد داد. این مرحله بسیار مهم است و به عوامل زیادی بستگی دارد.

• آبیاری:

 با توجه به اهمیت آبیاری در افزایش کمیت وکیفیت محصول باید توجه لازم را در این زمینه به کار بست. زمان آبیاری زعفران به وضعیت آب و هوایی منطقه بستگی دارد و از اوایل مهر تا اواسط آبان متغیر است. آبیاری اول (پس ازکاشت پیازها در زمین) بسیار مهم و حساس است چون باعث تحریک گیاه شده و گیاه را از خواب بیدار نموده و جوانه زنی آن شروع می شود. آبیاری زود هنگام موجب جلو افتادن رشد رویشی گیاه می شود بالعکس آبیاری دیر هنگام ممکن است باعث مواجه شدن گلها با یخبندان زمستانه شوند. مزارع زعفران در هرسال ۵ مرتبه آبیاری می شوند. آبیاری اول اوایل مهرماه پس از کاشت زعفران، آبیاری دوم پس از برداشت گل های زعفران حدود ۴۰ روز پس از آبیاری اول، آبیاری سوم اوایل اسفند ماه و پس از کود دهی زمین، آبیاری چهارم اواخر اسفند و آبیاری پنجم در فروردین ماه صورت می گیرد.

• سله شکنی:

 بهترین زمان سله شکنی پس از باران بهاره و آماده شدن زمین است؛ سله شکنی باعث آسان تر شدن خروج گل ها از خاک و مخلوط شدن کود حیوانی با لایه سطحی خاک می شود. لازم به ذکر است که نباید در سله شکنی تاخیری صورت بپذیرد چرا که اگر گل ها رشد نموده و به سطح خاک برسند این عمل موجب از بین رفتن آن ها می شود بنابراین باید بلافاصله پس از آبیاری انجام شود. حدود ۵-۷ سانتی متر از سطح خاک جهت سله شکنی کافی است.

• حذف علف‌های هرز و وجین زمین:

علف های هرز بر روی جذب آب، مواد غذایی و نور خورشید به گیاه زعفران اثر می‌گذارند که این امر سبب کاهش محصول می‌شود. چنان چه زمین از وجود علفهای هرز پاک نشود، پس از مدتی تمام مزرعه را در برگرفته و از بین بردن آن ها در این مرحله دشوار است. در مرحله استراحت تابستانی زعفران می‌توان با ابزارهای دستی و ماشینی وجین را انجام داد. برای حذف علف‌های هرز نباید از ماشین آلات سنگین در مزرعه استفاده نمود چون باعث از بین رفتن پیازهای حساس زعفران می‌‍شوند.وجین زمین زعفران باید حداقل ۴ بار انجام شود؛ وجین اول بعد از برداشت گل‌ها و بعد از آبیاری دوم، وجین دوم یکماه بعد از وجین اول وقبل ازآبیاری سوم، وجین سوم بعد از خشک شدن برگ‌های زرد شده زعفران در بهار و وجین چهارم هنگام استراحت و خواب گیاه صورت می‌گیرد.

۳- مرحله برداشت

آخرین فرایند از تولید زعفران مرحله برداشت که شامل چیدن گل و جدا کردن کلاله از گل است، دشوارترین و در عین حال حساسترین مرحله می باشد. عمرگلها ۳ تا ۴ روز می باشد و اگر به موقع برداشت نشوند، پژمرده خواهند شد و از بین خواهند رفت. همچنین اگر گلها مدت زیادی در معرض هوای گرم، باد و نورخورشید قرارگیرد،کیفیت رنگ و عطر آن کمتر شده و از مرغوبیت زعفران کاسته می گردد. بهترین زمان چیدن گلهای زعفران، صبح زود قبل از باز شدن گلها وقتی به صورت غنچه هستند، می باشد.

• چیدن گل ها:

 زمان برداشت گل‌ها نیز به شرایط منطقه بستگی دارد. دوره گل‌دهی زمین زعفران ۱۵ الی ۲۵ روز است و بیشترین گل‌دهی در روز هفتم تا دهم است. کلاله زعفران باید بلافاصله از گلبرگ جدا شود چون گرده های زرد رنگ پرچم، روی کلاله ها قرار گرفته، جداسازی آن‌ها باعث آسیب دیدن کلاله ها شده و ارزش و بازارپسندی زعفران تجاری کاهش می یابد.

• جداکردن کلاله:

باید زمان انتقال گل ها از زمین و جداسازی کلاله از گل کوتاه باشد، چرا که گل ها سریع فاسد می شوند. این مرحله باید با دقت انجام شده و مسائل بهداشتی نیز رعایت شود.

• خشک کردن زعفران: 

 شیوه خشک نمودن کلاله ها بر کیفیت و ارزش زعفران تجاری تأثیر دارد. در روش صنعتی، از سیستم های خشک کننده مانند خشک کننده تونلی، نقاله ای و تحت خلا و دیگر خشک کننده های صنعتی استفاده می شود.

  بسته بندی و نگهداری زعفران

بعد از مرحله جداسازی کلاله از گلبرگ و خشک کردن آن، زعفران آماده بسته بندی و عرضه به بازار می شود. زعفران ممکن است در ظروف شیشه ای، پاکت ها، قوطی‌های پل‌اتیلنی و یا پاکت‌های آلومینیومی لایه دار بسته بندی شود. پس از بسته بندی برای جلوگیری از فشرده شدن، بایستی داخل کارتن قرار گرفته و هنگام ترابری در جعبه های چوبی یا فلزی نگهداری شود. مکان نگهداری زعفران باید بهداشتی، با درجه حرارت و رطوبت مناسب و دور از نور باشد. بهترین دمای محل نگهداری زعفران بین ۴  تا ۲۰ درجه سانتیگراد است. هرچه دما و رطوبت مکان نگهداری کمتر باشد، رنگ، طعم و عطر زعفران بیشتر و بهترخواهد بود. از نگهداری زعفران در ظروف و موادپلاستیکی باید پرهیز کرد زیرا در مدت کوتاهی اسانس آن کم شده و از مرغوبیت آن کاسته می شود.

منابع:

• اسحاقی آمنه، کاوسی زینب، میری آزاده، سید حیدریان سمانه، محمد جواد ابراهیمی، کاشت، داشت و برداشت زعفران، ماهنامه سبزینه. مهرماه ۱۳۹۵  شماره ۲
• ابراهیمی مسلم،  شریف زادگان حسین، آشنایی با اصول کاشت، داشت و برداشت زعفران، مدیریت هماهنگی ترویج کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی استان قم، زمستان ۱۳۹۴
• حسنپور مجتبی، فرهنگ فرهمایون، خزیمه نژاد حسین و بهدانی محمدعلی، ارزیابی دانش فنی کشاورزان در رابطه با زراعت زعفران ( موردمطالعه: استان خراسان جنوبی) ، نشریه پژوهش هاي زعفران (دو فصلنامه)، جلد پنجم، شماره اول، بهار و تابستان ۱۳۹۶- شماره صفحه: ۱۸-۳۲
• کوچکی علیرضا، رضوانی مقدم پرویز و فلاحی حمیدرضا، اثرات تاریخ کاشت، زمان آبیاري وکاربرد گیاهان پوششی بر رشد و عملکرد زعفران، نشریه بوم شناسی کشاورزي، جلد ۸، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۵، ص ۴۵۱-۴۳۵
• یاوري ندا و زرافشانی کیومرث، بررسی عوامل مؤثر بر پذیرش کشت زعفران در شهرستان هاي سنقر و صحنه در استان کرمانشاه، نشریه پژوهش هاي زعفران (دو فصلنامه)، جلد پنجم، شماره اول، بهار و تابستان ۱۳۹۶- شماره صفحه: ۱۲۳-۱۱۱