گردشگری روستایی در طولانی‌مدت پایداری روستاها را دچار مشکل می‌کند

حمدالله سجاسی قیداری در سلسله نشست‌های مجازی گردشگری و توسعه روستایی در خصوص آسیب‌شناسی گردشگری روستایی ایران اظهار کرد: فعالان حوزه گردشگری می‌دانند که در ایران، مخصوصا با توجه به تعداد روستاهای زیادی که دارد و هم‌چنین با توجه به اینکه برخی از آثار و جاذبه‌های منحصر به فرد در روستاهای آن واقع شده، گردشگری روستایی در چند دهه گذشته از رونق بسیار بالایی برخوردار شده و در سال‌های اخیر نیز افزایش پیدا کرده است.

وی افزود: حتی می‌بینیم که یکی از تاثیرات تحریم‌ها رونق گردشگری داخلی، مخصوصا گردشگری روستایی بوده است چرا که ما در کشور روستاهای بسیار خوبی داریم که تعدادی از آن‌ در یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌ و سالانه میزبان گردشگران بسیاری است. مسلما این نوع گردشگری اثرات بسیار خوبی بر روستاها دارد.

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی ادامه داد: آن چیزی که توسعه پایدار روستایی را از بین می‌برد و اثرات اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، زیست‌محیطی و حتی نهادی نامناسب بر آن می‌گذارد، آسیب‌های ناشی از گردشگری است.

سجاسی خاطرنشان کرد: گردشگری روستایی در ایران با بی‌برنامگی و به صورت خود جوش رونق پیدا کرده و متاسفانه از روی رقابت مکانی که بین روستاها شکل گرفته است، برای گردشگرپذیر شدن، آسیب‌هایی را برای مناطق روستایی ایجاد کرده است.

وی بیان کرد: مشاهده می‌شود که بسیار از دهیاران روستاها و شوراهای روستایی تلاش می‌کنند به نوعی روستای خود را به عنوان روستای گردشگری معرفی کنند و جذب گردشگر داشته باشند چرا که گردشگر برای روستاها منافع خوبی به همراه دارد. ایجاد تنوع شغلی، ایجاد تنوع زمینه‌های کارآفرینی و جلوگیری از مهاجرت روستاییان از نمونه‌های این منافع است.

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی اضافه کرد: در برخی از روستاها آسیب‌های گردشگری به قدری زیاد شده که برخی از روستاها در ورودی روستای خود تابلوهایی با این محتوا نصب کرده‌اند که «از پذیرش هرگونه گردشگر معذوریم»؛ پس اگر میزان آسیب‌ها افزایش پیدا کند و روستاییان احساس کنند که ضررهای زیادی را متحمل می‌شوند، تعداد روستاهایی که گردشگر پذیرش نمی‌کنند، به مرور بیشتر خواهد شد.

باید جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی روستاها را به عنوان یک نوید در نظر گرفت

سجاسی در خصوص ویژگی‌های گردشگری روستایی در کشور ما تشریح کرد: به لحاظ تاریخی ایران و منطقه بین‌النهرین که سمت جنوب غرب ایران می‌شود، از متمدن‌ترین بخش‌های جهان است و اولین سکونت‌گاه‌های رسمی جهان و قدیمی‌ترین روستاها در آن شکل گرفته است. ایران همانطور که میزبان فرهنگ‌های بسیار غنی است، میزبان جاذبه‌های بسیار نادری مانند روستای میمند، ماسوله، روستای کنگ و… نیز هست. انکار نمی‎کنیم که در دیگر کشورها روستاهایی مانند روستاهای ما کمتر به چشم می‌خورد. ما می‌توانیم جنبه‌های فرهنگی و اجتماعی که در روستاهای ما وجود دارد را به عنوان یک امر نوید خنده برای توسعه این نوع گردشگری در نظر بگیریم.

وی گفت: در چند سال اخیر تحقیقات بسیاری در حوزه گردشگری روستایی در حال انجام بوده و لازم است در این تحقیقات به صورت جدی و عمیق‌ به این چالش‌ها پرداخته شده و مواردی گوشزد شود چون اگر شرایط به همین منوال پیش رود، ممکن است گردشگری روستایی متحمل آسیب‌های زیادی شود.

کاهش فعالیت‌های کشاورزی و دامداری یکی از آسیب‌های توسعه گردشگری است

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی تصریح کرد: از جمله آسیب‌های گردشگری روستایی می‌توان به جنبه اقتصادی آن اشاره کرد. زمانی که از گردشگری روستایی صحبت می‌شود، عده زیادی معتقدند که گردشگری روستایی اثرات اقتصادی مثبتی برای روستاها به همراه دارد و طرفداران آن بر این باورند که این روند باید ادامه پیدا کند اما اگر بخواهیم به آسیب‌های این پدیده نگاهی بیاندازیم، متوجه می‌شویم که یکی از آسیب‌های توسعه گردشگری روستایی می‌تواند کاهش فعالیت‌های کشاورزی و دامداری در محیط‌های روستایی باشد. در واقع با توسعه این نوع گردشگری شاید گرایش مردم به فعالیت‌های کشاورزی در محیط‌های روستایی کاهش پیدا کند.

سجاسی افزود: برای مثال ممکن است به مرور شاهد افزایش قیمت نامتعارف زمین در محیط‌های روستایی باشیم، هرچند که در کوتاه مدت روستاییان ممکن است از افزایش قیمت زمین اظهار خوشحالی کنند اما در بلند مدت این مسئله می‌تواند آسیبی جدی به محیط روستا وارد کند؛ حتی در برخی از روستا شاهد هستیم که رقابت‌های نامناسب برای زمین شکل می‌گیرد و این به واسطه اهمیت پیدا کردن زمین‌های روستاست. زمانی که به شوراهای حل اختلاف روستاییان مراجعه می‌کنیم، متوجه می‌شویم اغلب دعوای روستایی‌ها بر سر زمین است.

وی ادامه داد: مسئله دیگری که به عنوان یک آسیب‌ اقتصادی در محیط‌های روستایی شکل پیدا می‌کند، خرید زمین و خانه توسط افراد غیر بومی است؛ گردشگری در حال فراهم کردن بستری است که افراد غیربومی وارد روستاها شده و خانه‌هایی را با عنوان «خانه‌های دوم» خریداری می‌کنند یا اینکه برخی از افراد و دلالان زمین‌های کشاورزی و باغات را به عنوان زمین‌های شخصی از روستاییان خریداری می‌کنند و می‌بینیم که در برخی از روستاها بافت جمعیتی، اقتصادی و معیشتی دچار تغییر و تحول شده است و این خود می‌تواند زندگی اجتماع محور روستاییان را دچار آسیب کند.

ایجاد رقابت برای ارائه خدمات گردشگری در روستاها باعث افزایش قیمت خدمات روستایی می‌شود

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی ابراز کرد: آسیب دیگر این است که توسعه گردشگری افزایش قیمت محصولات و خدمات را در روستاها به همراه دارد. زمانی که گردشگر به روستا سفر می‌کند، انگیزه روستاییان برای جذب منابع مالی از گردشگران بیشتر می‌شود. به همین دلیل رقابت برای ارائه خدمات به گردشگران افزایش پیدا می‌کند و این رقابت سبب افزایش قیمت نامتعارف بسیاری از کالاها و خدمات در روستاها خواهد شد. باید توجه داشت این رقابت‌ها در بسیاری از مواقع با فرهنگ روستایی ما همخوان نیست.

سجاسی خاطرنشان کرد: یکی از مسائلی که در این رقابت نامناسب یا نامتعادل اقتصادی شکل می‌گیرد، این است که عدالت و توازن اقتصادی در روستاها بر هم می‌خورد و این مسئله ممکن است در آینده باعث شود بافت جمعیتی روستاها دچار تغییر شده و محله‌های خوش‌نشین و بد نشین ایجاد شود چرا که ما جامعه روستایی را به لحاظ اقتصادی و اجتماعی جامعه‌ای همگن می‌شناسیم و شاید سرریز شدن منافع در محیط روستا و بهره‌مندی از منافع اقتصادی حضور گردشگران تنها برای تعداد اندکی از روستاییان مفید واقع شده و همین امر باعث ایجاد یک تضاد اجتماعی در محیط روستا شود.

وی ادامه داد: آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی در کنار آسیب‌های اقتصادی از مهم‌ترین موارد است؛ بسیاری از گردشگران آخر هفته‌های خود را در روستاها با هدف گردشگر سپری می‌کنند و چون این افراد بیشتر از شهرها به روستا سفر می‌کنند، ممکن است استحاله فرهنگ بومی را از طریق ورود سبک‌های جدید و بیرونی به محیط روستا ایجاد کند.

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی اضافه کرد: در واقع در بلند مدت یک استحاله فرهنگی، به ویژه در نسل جدید، جوانان و کودکان اتفاق می‌افتد. تضادهای اجتماعی مدرن ایجاد خواهد شد و سبک زندگی مدرن در روستاها شکل خواهد گرفت که به تناسب آن ممکن است برخی از ناهنجاری‌هایی که مناسب قامت زندگی روستایی نیست، شکل گیرد. همین امر ممکن است منجر به افزایش جرایم و دعواهایی بین گردشگران و روستاییان به عنوان میزبان شود.

گردشگری روستایی ممکن است باعث از بین رفتن کنترل و نظم اجتماعی روستاییان شود

سجاسی اظهار کرد: یکی دیگر از آسیب‌های توسعه گردشگری، مخصوصا در روستاهایی که بسیار گردشگرپذیر است، کنترل دشوار اجتماعی در روستاهاست؛ اساسا ما جامعه روستایی را به عنوان جامعه‎ای می‌شناسیم که به دلیل کوچک بودن و روابط نزدیک خانوادگی دارای یک خودکنترلی اجتماعی است اما با ورود افراد غریبه و افزایش حضور گردشگران این کنترل و نظم اجتماعی دچار اشکال خواهد شد.

وی ادامه داد: مورد بعد کالایی شدن فرهنگ بومی و سنتی روستاهاست، به این معنی که ممکن است به مرور زمان روستاییان از زندگی عادی خود فاصله گرفته و سعی کنند خود را با خواسته گردشگران منطبق کنند و هر روزشان را به پاسخگویی به خواسته‌های گردشگران اختصاص دهند که این مورد ممکن است باعث شود شاخص‌های زندگی بومی از زندگی روستاییان حذف شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی گفت: در بسیاری مواقع در محیط‌های روستایی شاهد این هستیم که تضاد منافع اجتماعی بین گردشگر و جامعه میزبان وجود دارد؛ با توجه به نظریه تخت پرش پروفسور جعفری، گردشگری زمانی آغاز می‌شود که گردشگر دوست دارد آزاد باشد اما روستاییان، روستای خود را محل زندگی خود می‌دانند. به همین دلیل برخی اوقات روستاییان این احساس را دارند که گردشگران تعهدی به ارزش‌های مقصد روستایی آن‌ها ندارند و آن‌ها را به لحاظ اجتماعی دچار چالش می‌کنند.

گردشگری می‌تواند فرایند جهانی شدن روستاها را سرعت بخشد

سجاسی بیان کرد: روستاها نمی‌توانند از فرایند جهانی شدن خارج شوند اما ما گردشگری را ابزاری می‌دانیم که می‌تواند به این امر سرعت بخشد. در برخی مواقع این سرعت به شکلی است که جامعه روستایی نمی‌تواند با آن انطباق پیدا کند و آنجاست که این محیط با آسیب‌های بیشتری روبه‌رو خواهد شد.

وی در خصوص بعد سوم آسیب‌ها عنوان کرد: بعد دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، آسیب‌های زیست‌محیطی ناشی از توسعه گردشگری انبوه و بی‌برنامه در محیط‌های روستایی است؛ همه ما می‌دانیم که گردشگران به صورت قابل توجهی زباله تولید می‌کنند که این موضوع باعث بروز آسیب‌های زیست‌محیطی بسیاری می‌شود. بسیاری از روستاها توانایی مالی و امکانات جمع‌آوری زباله‌ها را ندارد و چون گردشگر در این زمینه آموزشی ندیده‌، زباله‌های تولید شده را وارد محیط روستایی می‌کند و باعث تخریب‌های محیطی مانند شکستن درختان، آتش‌سوزی‌های جنگل‌ها و… می‌شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی ادامه داد: البته برخی از این موارد به صورت عمدی اتفاق نمی‌افتد و با اتفاق افتادن آن، منابع روستایی دچار خطر می‌شود. آلودگی‌های صوتی انسانی و خودرویی که به دلیل وجود انبوه گردشگران در محیط روستایی تولید می‌شود، در تضاد با آرامش روستاست که این مورد نیز می‌تواند در بلند مدت باعث تولید آسیب‌های دیگری شود.

روستاها به عنوان زیست‌گاه و ذخیره‌گاه ژنتیک شناخته می‌شود

سجاسی اضافه کرد: این موارد می‌تواند باعث کاهش جمعیت حیات وحش در روستاها شود، به این معنی که حضور انبوه انسان‌ها ممکن است به حیات وحش بومی در روستاها آسیب وارد کند و باعث فرار حیوانات از منطقه مربوطه شود. ما روستاها را به عنوان زیستگاه و ذخیره‌گاه ژنتیک می‌شناسیم و زمانی که حیوانات از محیط زندگی خود فرار کنند و دور شوند، روستاها از لحاظ ذخایر ژنتیکی دچار اشکال خواهد شد.

وی تصریح کرد: زمانی که یک پوشش گیاهی با حضور انبوه گردشگران در محیط روستا دچار اشکال و کمبود می‌شود، به معنی این است که ذخیره‌گاه ژنتیک در محیط‌های روستایی به حالت دستکاری شده تبدیل می‌شود. همچنین آلودگی آب‌های روستا نیز در حال افزایش است چون اغلب گردشگران داخلی به روستاهایی سفر می‌کنند که چشمه‌های فراوانی داشته باشد و با استفاده بی‌رویه از این منبع باعث ورود آسیب‌های فراوانی به منطقه شده‌اند. در مجموع کاهش کیفیت محیط به عنوان یک آسیب جدی در محیط‌های روستایی نیز بسیار قابل مشاهده است.

تضادهای کالبدی باعث آلودگی‌های بصری در محیط روستایی شده‌ است

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی تشریح کرد: مساله بعدی که به عنوان یک آسیب باید به آن اشاره کرد، بعد کالبدی آسیب‌ها بوده که ممکن است از طریق گردشگری وارد روستاها شود؛ برخی از مواقع فشارها و مطالبه‌های گردشگری زمینه‌ساز ورود معماری‌های نامتقارن و نامتعارف و ایجاد تضاد کالبدی در بافت روستایی خواهد شد. این تضاد کالبدی باعث آلودگی‌های بصری در محیط‌های روستایی شده و روستاها در حال از دست دادن جذابیت بصری خود هستند و معماری بومی در حال از بین رفت است.

سجاسی افزود: باید در نظر داشت عوامل زیرساختی روستاها برای گردشگری ضعیف است. حال اگر زیرساختی نیز در برخی از روستاها وجود داشته باشد، مانند برخی از روستاهای هدف گردشگری که توسط دولت پشتیبانی می‌شوند، این زیرساخت‌ها شهری بوده که متناسب با محیط روستایی نیست؛ در این روستاها زیرساخت‌ها متناسب با الگو و استانداردهای شهری بوده و اجازه داده نشده که زیرساخت‌ها متناسب با فرهنگ روستایی شکل گیرد.

وی ادامه داد: تغییر کاربری‌های زیاد محیط‌های روستایی که به واسطه حضور انبوه گردشگران در حال رخ دادن است، مانند خانه‌های دوم که همین خانه‌ها در برخی از روستاها به شدت همه‌گیر شده، در بسیاری از مواقع باعث تغییر بافت جمعیتی روستا شده است.

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی در خصوص آسیب‌های اقامت‌گاه‌های بوم‌گردی در روستاها عنوان کرد: همانطور که گفته شد خانه‌های دوم برای پاسخ به نیاز گردشگران در راستای ارائه خدمات و فرهنگ بومی در محیط‌های روستای شروع به شکل‌گیری کرد اما چندین سال است که به مسئولان گوشزد می‌کنیم، رشد بی‌رویه اقامت‌گاه‌های بوم‌گردی نیز یک آسیب محسوب می‌شود.

سجاسی تصریح کرد: در نهایت باید به ظرفیت‌های محیط نیز برای تصمیم‌گیری در این حوزه توجه شود. از طرف دیگر بسیاری از اقامت‌گاه‌های بوم‌گردی در کنار تمام فعالیت‌هایی که در احیای موسیقی و سنن منطقه مورد نظر خود انجام می‌دهدداما در برخی از موارد به ارائه خدماتی می‌پردازد که مربوط به روستایشان نیست و از جایی دیگر گرفته شده و این بیشتر به دلیل رقابت‌های غلطی است که در زمینه گردشگری روستایی به وجود آمده است.

اقامت‌گاه‌های بوم‌گردی سبب توسعه گردشگری لوکس در روستاها شده‌ است

وی ابراز عقیده کرد: یکی دیگر از انتقاداتی که به اقامت‎‌گاه‌های بوم‌گردی وارد شده، این است که اقامت‌گاه‌های بوم‌گردی سبب توسعه گردشگری لوکس در محیط‌های روستایی شده است. بعضا گفته می‌شود که چون قیمت برخی از این اقامت‌گاه‌ها بالاست، هر کسی نمی‌تواند از خدمات آن‌ها استفاده کند و این اتفاق نیز خود باعث آسیب‌هایی جدید خواهد شد.

عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی گفت: ورود و حضور افراد غیرمتخصص به گردشگری روستایی، مشارکت ضعیف مردم در گردشگری روستایی و نبود قواعد و قوانین مدون در زمینه توسعه گردشگری روستایی نیز از موارد آسیب‌های نهادی است که باید به آن‌ بیشتر توجه شود.