انواع بافت خاک برای کشاورزی

بافت خاک کشاورزی مشخص کننده درصد اجزای تشکیل دهنده بخش معدنی خاک است که عبارتند از شن، سیلت و رس که با توجه به درصد هر جزء، کلاس بافتی خاک مشخص می شود.

در واقع بافت خاک شاخصی برای تعیین محتوای نسبی ذرات معدنی تشکیل دهنده خاک می باشد. بافت خاک بر سهولت استفاده از خاک تأثیر می‌گذارد و به مواردی شامل توزیع اندازه ذرات، شکل ذرات، دانه‌بندی ذرات بستگی دارد. هنگامی‌که طبقه‌بندی بافت خاک مدنظر قرار گیرد، ما تنها به توزیع اندازه ذرات آن توجه می‌کنیم.

لذا گنجاندن دو پارامتر دیگر در این طبقه‌بندی دشوار خواهد بود. اک های لوم وضعیت متوسط دارند یعنی قابلیت نگهداری آب در آنها خوب است و نسبتاً خوب شخم زده می شوند.که بهترین نوع خاک در کشاورزی خاک لوم می‌باشد. در نتیجه شناخت نوع بافت خاک در کشاورزی اهمیت ویژه ای دارد.

برای اینکه بدانیم نمونه خاک در چه محدوده بافتی قرار می گیرد، اگر مقادی ۳ گروه اصلی اجزاء تشکیل دهنده خاک را شامل شن (درشت و ریز)، سیلت و رس می باشد با تجزیه مکانیکی اندازه گیری نماییم، می‌توانیم به نوع بافت خاک پی ببریم.

بافت در خاک تا حدودی نمایشگر محیط های تشکیل آن، رژیم آبی خاک، ظرفیت نگهداری آب در خاک، نفوذ پذیری و تخلخل (مقدار خلل و فرج خاک که به وسیله آب یا هوا اشغال می شود) و نقطه پژمردگی گیاه است.

ذرات تعیین کننده بافت خاک کشاورزی

شن درشت‌ترین جزء معدنی خاک است بنا به تعریف قطر اجزا شن بین ۲ میلی‌متر تا ۵۰ میکرون می‌باشد (اجزا درشت‌تر از ۲ میلی‌متر جزء بخش معدنی خاک محسوب نمی‌شوند).

قدرت نگهداری آب ظرفیت زراعی در شن فوق‌العاده کم و دارای نفوذپذیری زیاد است و به همین دلیل است که جهت اصلاح فیزیک خاک‌های سنگین بافت نظیر خاک‌های رسی از شن جهت پوک کردن و افزایش نفوذپذیری خاکها استفاده می‌شود. شن از چسبندگی و فرم‌پذیری کمی برخوردار می باشد و دارای خاصت زبری و سابندگی زیاد است خاکهای شنی دارای خلل و فرج درشت زیاد و خلل و فرج ریز کم هستند و وزن مخصوص آن‌ها زیاد است.

سیلت از نظر قطر ذرات حدواسط بین شن و رس و قطر آنها بین ۲ میکرون تا ۵۰ میکرون است. سیلت فرم‌پذیر بوده ولی همانند رس بصورت نواری یا فتیله‌ای در نمی‌آید بنابراین فرم‌پذیری سیلت کمتر از رس و زمانی که آنرا بصورت فتیله‌ای در می‌آوریم ترک ایجاد می‌شود از نظر نفوذپذیری، قدرت نگهداری آب، چسندگی و لغزندگی حدواسط بین شن و رس است.

سیلت آماس پذیر نبوده و اراضی که بافت آنها سیلتی باشد پس از آبیاری در آنها ترک ایجاد نمی‌شود و دارای خاصیت هماوری مطلوبی است.

رس‌ها ریزترین جزء خاک هستند و قطر ذرات آنها کوچکتر از ۲ میکرون می‌باشد. در اغلب موارد رس‌ها آماس‌پذیر بوده و یکی از خصوصیات بارز آن‌ها جذب آب و تورم‌پذیری آنهاست و به همین دلیل است که پس از آبیاری اراضی رسی و خشک شدن گاهاً ترکهای عمیق و عریضی در این اراضی ایجاد می‌شود که برای امور اراضی فوق‌العاده خطرناک و موجب شکسته شدن جوانه بذر می‌گردد.

رس‌ها دارای خاصیت چسبندگی زیاد هستند و حتی زمانی که پس از مرطوب نمودن آنها را بصورت فتیله‌ای یا نواری در بیاوریم ترک و شکستگی در آن ایجاد نمی‌شود. قدرت نگهداری آب زیاد داشته و نفوذپذیری آنها صفر و یا فوق‌العاده ناچیز است. رس‌ها را از نظر ساختمانی به دو گروه ۱:۱ و ۲:۱ تقسیم می‌نمایند. سیستم آرایش سیلیکاتها در این دو گروه کاملاً متفاوت بوده و بدلیل چنین آرایشی ویژگی خاصی در آنها ایجاد می‌شود.

انواع بافت خاک کشاورزی

۱- شنی (sand) : حداقل مقدار شن ۸۵ % و مجموع و ۵/۱ برابر ذرات رس کمتر از ۱۵ % می باشد.

۲- شنی لومی (loamy sand) : شن بین ۷۰ تا ۹۰ درصد و مجموع سیلت و ۵/۱ برابر ذرات رس بیش از ۱۵ % و مقدار رس از ۳۰ % کمتر می‌باشد.

۳- لومی شنی (sandy loam) : رس کمتر از ۲۰ % یا مجموع % سیلت و دو برابر مقدار رس از ۳۰ درصد بیشتر می باشد. خاک هایی که مقدار شن آنها بین ۲۴ تا ۵۲ % باشد و مقدار رس شان کمتر از ۷ % و سیلت شان نیز کمتر از ۵۰ % است خاک لومی و شنی نامیده می شوند.

۴- (loam) لوم : مقدار رس بین ۷ تا ۲۷ % و سیلت ۲۸ تا ۵۰ % و شن کمتر از ۵۲ % است.

۵- لومی سیلتی (silt loam) : مقدار سیلت بیش از ۵۰ % و رس بین ۱۲ تا ۲۷ % بوده و یا مقدار سیلت بین ۵۰ تا ۸۰ % نوسان داشته و مقدار رس نیز کمتر از ۱۲ % است.

۶- سیلت (silt) مقدار سیلت کمتر از ۸۰ درصد و مقدار رس کمتر از ۱۲ % است.

۷- لوم رسی شنی (sandy clay  loam) : اینکه ۲۰ تا ۳۵ % رس داشته و مقدار سیلت آن ۲۸ % کمتر و شن آن نیز بیش از ۴۵ % می باشد.

۸- لومی رسی (clay loam) مقدار رس تا ۲۷ تا ۴۰ % و مقدار لوم کمتر از ۲۰ % تا ۴۵ % در نوسان است.

۹- لوم رسی سیلتی (silty  clay  loam) مقدار رس ۲۷ تا ۴۰ % و مقدار شن نیز از ۲۰ % کمتر است.

۱۰- رسی و شنی (sandy clay) مقدار رس و شن آن از ۳۵ تا ۴۵ % بیشتر است.

۱۱- رسی و سیلتی (silty clay) مقدار هر یک از رس و سیلت آن به ترتیب بیش از ۴۰ درصد است.

۱۲- رسی (clay) مقدار رس بیش از ۴۰ % و مقدار شن و سیلت آن به ترتیب از ۴۵ تا ۴۰ % کمتر است.

تعیین بافت خاک با مثلث بافت خاک

برای این کار ابتدا درصدهای رس، میلت و شن را  مشخص کرده و نقاط مربوط به هر کدام از آن ها را روی اضلاع مربوطه در مثلث بدست می آوریم.

سپس از هر نقطه خطی را به موازات یکی از اضلاع مثلث به طرف داخل مثلث رسم می کنیم به طوری که از نقطه مربوط به سیلت این خط به موازات ضلع رس، در مورد رس به موازات ضلع شن و در مورد شن به موازات ضلع سیلت باشد.

این خطوط یکدیگر را در محلی که داخل یکی محدوده های بافتی خاک قرار می گیرد قطع می کنند که نام بافت در داخل آن نوشته شده است. در داخل مثلث بافت ۱۲ منطقه مشخص شده است و لذا در تقسیم بندی سازمان حفاظت خاک آمریکا عملاً ۱۲ نوع بافت خاک خواهیم داشت.

تغییر بافت خاک کشاورزی

هر چند که تغییر بافت خاک در مقیاس وسیع امری تقریباً غیرممکن است، با این حال در محدوده معین زمانی که بافت خاک شدیداً سنگین و رسی می‌باشد می‌توان به اضافه نمودن کودهای دامی و کلشی و کودهای سبز و نیز اگر منابع شن یا ماسه نزدیک و امکان انتقال آنها آسان باشد، می‌توان با اضافه نمودن شن و شخم عمیق بافت سنگین و رسی را اصلاح نمود.

این امر مخصوصاً زمانی که گیاهان حاوی ریشه یا ساقه غده‌ای و یا ریزوم باشند ضروری است و بافت سبک در درشت بودن غده‌ها یا ریزوم نظیر سیب‌زمینی، پیاز نقش موثر دارد.

در مواردی که بافت خاک شنی و سبک باشد علاوه بر آنکه چنین خاکهایی از نظر ذخیره عناصر غذایی و عمل مبادله یونی ضعیف عمل می‌نماید از نظر قدرت نگهداری آب و ظرفیت زراعی نیز فوق‌العاده ناتوان هستند و همچنین قابلیت نفوذ در خاک‌های شنی ضعیف و بخش اعظم رطوبت انتقال یافته به خاک از حوزه پراکنش ریشه خارج می‌گردد و کمتر مورد استفاده گیاهان واقع می‌شود.

جهت اصلاح چنین خاک‌هایی اضافه نمودن سوپر جاذب‌هایی نظیر ورمی‌کولیت و یا مشابه آنها که بتوانند رطوبت را در اطراف ریشه ذخیره نمایند فوق‌العاده امری ضروری می‌باشد. با اینکه گیاهان غده‌ای در این نوع خاک‌ها بهتر عمل می‌نمایند، ولی مکانیسم‌هایی که منجر به ذخیره آب گردد و از هدر رفت آب جلوگیری کند، از راندمان عملکرد محصول قابل قبولی برخوردار خواهند بود.