از زری‌بافی تا زرگری؛ طلای یزد بر سر شاهان پهلوی
در حالی امروز در گرانی طلا، تاریخچه زرگری یزد محو شده ولی روزگاری یزد از تولید زیورآلات شاهان ایرانی و غیرایرانی گرفته تا تحولات اجتماعی و اقتصادی پس از منسوخ شدن زری‌بافی را به خود دیده است.
زرگری یزد یکی از هنر صنعت‌های بسیار قدیمی و با سابقه یزد محسوب میشود که از گذشته تاکنون نه تنها بخشی از افتخارات بلکه بخشی از تاریخ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی یزد نیز به شمار می‌رود.
زرگری یزد که امروزه رنگ و بوی صنعتی به خود گرفته است، باز هم در دنیا و ایران حرف زیادی برای گفتن دارد، اما این که زرگری یزد که امروزه منجر به ثبت برند شهر ملی زیورآلات برای این دیار شده است، نشان می‌دهد که جای کار زیادی برای توسعه یزد در این خصوص وجود دارد.
اما زرگری یزد چگونه به جایگاه امروزی خود رسیده است؟ آیا رابطه‌ای بین زرگری و دیگر صنایع یزد وجود دارد؟ چگونه غیاث‌الدین نقش‌بند معروفترین پارچه‌باف یزدی در تاریخ زرگری این دیار نقش داشته است؟
شاید یکی از مهمترین تمایزهای زرگری یزد با سایر زرگری‌ها در ایران و جهان، جایگاه فرهنگی و اجتماعی این صنعت در زندگی مردم است؛ زمانی که یزدی‌ها با طراحی جواهرات پادشاهان و سفرا و نمایندگان دیگر کشورها در دیپلماسی نقش داشتند و امروز که با امرار معاش بیش از ۳۵ هزار یزدی از این صنعت، بخشی از اقتصاد شهر به آن گره خورده و همه‌ی اینها گویای جایگاه این صنعت در یزد است.
«محمدحسین صالحی» کارشناس ثبت اداره کل میراث فرهنگی و پژوهشگر یزدی در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا، با بیان این که زرگری یزد پیشینه‌ای طولانی دارد، اظهار می‌کند: به طوری که قدیمی‌ترین اثر مکشوفه که احتمالا ساخت منطقه یزد است، گردنبندی در منطقه غربالبیز و در منطقه اشکانی و در گنیجه میراث فرهنگی است که اثری نفیس و درجه یک ااست.
وی با بیان اینکه بحث زرگری و طلاسازی در یزد از آن دوران وجود داشته است، می‌گوید: البته در شهر یزد، زمان ایجاد یزد و آغاز تمدن و رو به پیشرفت رفتن آن را در نظر بگیریم نهایتا به دوران بعد از اسلام خواهیم رسید به طوری که قطعا در دوران پس از اسلام زرگری را در یزد داشتیم.
از پارچه و گلابتون تا زرگری
این فعال میراث فرهنگی با بیان این که هنرهای یزد به هم تنیده بوده است، می‌گوید: پارچه بافی، زری بافی و ترمه بافی و در نهایت تولید نخ گلابتون جزو هنرهای مرتبط به زرگری است به طوری که پارچه بافی جزو صنایع مشهور یزد است.
وی با بیان این که انواع جامه (پارچه) در یزد وجود داشته است، می‌گوید: در زمان ساسانی و در شاهنامه فردوسی در داستان بهرام گور از جامه(لباس) صحبت می‌کند که در آن از پارچه برقو استفاده شده که برقو منطقه ابرکوه امروزی است که نشان می‌دهد این صنعت از چندین هزاران سال پیش در ایران بوده و در دوره اسلامی و خصوصا در دوره صفوی یزد با حضور خواجه غیاث‌الدین نقش بند یزدی شهره شده است.
صالحی تصریح می‌کند: در دوران خواجه غیاث‌الدین که وزیر دربار بوده و شاید بهترین پارچه باف تاریخ ایران باشد، زری بافی و ترمه‌ای که در آن از نخ گلابتون استفاده شده را داریم.
وی در مورد نخ گلابتون اظهار می‌کند: گلابتون نخی است که مغز آن ابریشم است و روی ان مفتولی بسیار نازک از طلا دارد که این نخ ظریف به علت ابریشمی بودن مغز آن قابل انعطاف است.
وی اضافه می‌کند: رسیدن به این نازکی به عیاری خاص نیاز داشته است از طرفی طلای خالص و طلایی با عیار پایین نمیتوانسته این قابلیت را داشته باشد از طرفی در خصوص بار طلا دو واحد مس و دو واحد نقره و ۲۰ واحد طلا استفاده میکردند تا به عیار مورد نظر برسند.
این کارشناس حوزه ثبت با بیان این که گلابتون تا پهلوی دوم در یزد تولید میشده است، می‌گوید: در حالی امروز یزد خالی از گلابتون و این هنر است که در برخی از استان‌ها این امکان وجود دارد از طرفی هنوز در یزد افرادی هستند که به علم تولید گلابتون و دستگاه‌ها و فناوری ساخت آن واقف هستند.
وی با بیان این که در مرور زمان گلابتون منسوخ شده و صنف تولیدکننده گلابتون بیکار شده‌اند، می‌گوید: نوعی زرگری نیز در یزد مشغول به کار بودند که مطرح و مورد توجه نبودند اما پس از بیکار شدن طلاسازانی که گلابتون تولید میکردند، این گروه نیز سمت زرگری معمول می‌روند.
صالحی اضافه می‌کند: از آنجایی که تخصص این گروه، نازک کاری طلا بوده تولیدات خاصی را ایجاد می‌کنند که امروزه حاصل این تحول و تغییر شغل گلابتون کاران است ضمن این که عیار تولید گلابتون توسط این گروه وارد زرگری شد و و کم کم از قاجار تولیدات خاصی برپایه ملیله به وجود آمد و یزد بسیار شکوفا شد.
وی با اشاره به این در دوره پهلوی اول آوازه زرگری یزد در سراسر ایران و جهان می‌پیچد، تصریح می‌کند: یزد در پهلوی دوم به اوج خود می‌رسد اما در دوره پهلوی اول تولیداتی به هند، سوریه و کشورهای عربی و سراسر ایران فرستاده میشود یزد را مطرح می‌کنند و حتی تولیدات تخصصی می‌َشود به طوری که فردی مخصا تولیدات سوری داشته یا تاولیدات خاص دیگری را تولید می‌کنند.
کارشناس حوزه ثبت اداره کل میراث فرهنگی با بیان این که پارچه‌های یزد مانند ترمه نیز تخصصی بودند، می‌گوید: مثلا ترمه کشمیری تولیدات ترمه یزد است که به مقصد کشمیر میرفته است و اینگونه تولیدات براساس مقاصد تخصصی می‌شدند.
وی با بیان این که رضا سمیعی زرگر یزدی ماهی لرزان را از ماهی دیده شده در آب جوی آب تولید می‌کند، می‌گوید: مثلا یکی از دیگر زرگرها با دیدن شکوفه بادام تولید این شکوفه را در زرگری مرسوم می‌کند.
صالحی با اشاره به این که در زرگری یزد خانواده‌های مطرحی وجود دارند، خاطرنشان می‌کند: سمیعی‌ها، سامیه‌ها و خانواده زرگرچی‌ها همگی خواهر و بردارانی هستند که همگی اساتید برجسته زرگری یزد در دوره پهلوی دوم هستند و «علیرضا سمیعی» و «علی سامیه زرگر» است که در دوران خود بسیار خبره و مشهور بودند به طوری که از اساتید اروپایی خود نیز فراتر اقدام میکردند.
وی اضافه می‌کند: نماینده انگلیس که به ایران سفر میکرده است هدیه را به این دو نفر میدادند تا انها این هدیه را بسازند لذا نشان می‌دهد که یزد در ساختن طلا اقدام میکردند عمده طلاهای خانواده شاهان پهلوی نیز از دمپایی تا تاج را در یزد ساخته‌اند.
وابستگی ۸۰۰۰ نفره یزدی‌ها به طلا
صالحی با بیان این که امروزه طلای خارجی وارد شده، می‌گوید: مزدی که باید به صنعتگر اعطا شود کاهش یافته، قیمت طلا افزایش یافته، از حالت پوششی به حالت سرمایه‌ای در امده و مردم به سمت طلای آب شده و سکه رفتند و همینطور ماشین الات و صنعت هم منجر شده که ما با تاریخی بزرگ از اینده زرگری ببینیم اما پیش بینی اینده ان مبهم باشد.
وی اضافه می‌کند: امیدواریم با اقدامات و تمهیداتی که اندیشیده شده و اقدامات تخصصی و خرمندانه این اقدامات رو به بهبود رفته و به اوج خود برگردد.
این کارشناس میراث فرهنگی با تاکید بر این که حدود ۱۰۰۰ زرگر سنتی دارای کارت داریم، می‌گوید: با این وجود، مجموعا حدود سه هزار زرگر داریم در کنار آن‌ها تعداد زیادی مغازه زرگری و بنکدار داریم و تعدادی هم کارگاه‌های زرگری سنتی داریم که تعداد زیادی نیرو دارند در کنار همه این افراد کارگاه‌های صنعتی هم وجود دارند که مجموعا ۸۰۰۰ نفر در یزد را شامل میشود.
وی اضافه می‌کند: همه این افراد تقریبا مرد هستند و اگر متوسط هر خانواده را چهار نفر حساب کنیم، حدود ۳۵ هزار نفر در یزد امرار معاش خود را از طریق زرگری می‌گذرانند.
وی تصریح می‌کند: این مسئله د ر دنیا هم بی‌نظیر است و شاید در دنیا نیز چنین مسئله‌ای کم نظیر است و اگر حتی نسبت به جمعیت نیز با شهری مانند ترکیه بسنجیم باز هم یزد پیشتاز است.
صالحی با بیان این که باید برای رو به بهبود رفتن این صنعت در ایران و یزد اقدام شود، تصریح می‌کند: در میراث فرهنگی حدود ۲۰ رشته زرگری را ثبت ملی کردیم، یزد را به عنوان شهر ملی زیورآلات سنتی ثبت کردیم و آماده هستیم تا برای ثبت جهانی ان اقدام کنیم اما باید دستگاه‌های مختلفی مانند شهرداری اقدام کنند چرا که شهردار کلیدار شهر است و تحویل گیرنده لوح آن نیز خواهد بود.
این مسئول تصریح می‌کند: پیشنهاد می‌دهم کوچه‌هایی که زرگران صاحب نام و قدیمی در آن هستند را به نام همین افراد بنامند، المان‌های شهری و زیباسازی فضای شهری نیز این مسئله را در نظر داشته باشد.
