آبخیزداری محور توسعه روستایی/ درخواست های متعدد کشاورزان برای آبخیزداری و آبخوانداری

کشور ایران در سرزمین گرم و خشک قرار دارد و سالانه با چالش ها و مخاطرات طبیعی مثل خشکسالی، سیل، فرونشست و غیره مواجه است. به اذعان بسیاری از کارشناسان آبخیزداری و آبخوانداری از راه های موثر برای مدیریت این مخاطرات است که لازم است در برنامه ها و قوانین بخوبی به این مساله عنایت شود. با توجه به  تدوین قانون برنامه هفتم توسعه در سال جاری و ضرورت توجه بیشتر به آبخیزداری و آبخوانداری در این قانون، گفتگویی تفصیلی با ابوالقاسم حسین پور «مدیر کل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری» انجام دادیم. اهم مطالبی که ایشان در این مصاحبه بدان اشاره کردند عبارت است از:

• آبخیزداری و آبخوانداری باید محور توسعه روستایی در کشور باشد.
• راهکار غلبه بر خشکسالی و سیل که گاها به صورت همزمان اتفاق می افتد، آبخیزداری و آبخوانداری است.
• ظرف برنامه ریزی در مدیریت آب و منابع طبیعی باید حوزه آبخیز باشد و نه تقسیمات استانی.
• آبخیزداری و آبخوانداری، پشتیبان توسعه کشاورزی و امنیت غذایی در کشور است.
• درخواست های متعددی از طرف کشاورزان و جوامع روستایی برای اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری وصول شده است.
• بیش از ۴۰ هزار قنات در کشور وجود دارد که باید تحت پوشش اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری قرار بگیرند.
• اجرای عملیات آبخیزداری برای احیای قنوات بسیاری موثر بوده به طوری که میزان آب دهی قنوات با اجرای عملیات آبخیزداری و آبخونداری سه برابر افزایش داشته است.
• عدم تخصیص اعتبارات مناسب برای آبخیزداری و آبخوانداری از چالش های اساسی است که باید در تدوین قانون برنامه توسعه هفتم مدنظر واقع شود.

در اینجا نظر مخاطبان را به گفتگوی تفصیلی با ابوالقاسم حسین پور جلب می نماییم:

تسنیم: آقای مهندس حسین پور، با توجه به اینکه در سال جاری قرار است قانون برنامه هفتم توسعه تدوین شود، به نظر جنابعالی اهم موارد مربوط به آبخیزداری و آبخوانداری که باید در این قانون مدنظر واقع شود، چیست؟

حسین پور: یکی از مسائلی که باید در تدوین قانون برنامه هفتم توسعه بدان اشاره شود جایگاه آبخوانداری و پخش سیلاب است. این موضوع از آنجا حائز اهمیت است که در سال های اخیر شاهد مخاطرات طبیعی متعدد از جمله فرونشست زمین، سیل، تخلیه آبخوان ها و سفره های آب زیرزمینی بوده ایم و از سوی دیگر با توجه افزایش جمعیت، موضوع پایداری سرزمین و حفظ اراضی کشاورزی برای تولید محصول از اهمیت فراوانی برخوردار است. از این رو برای مقابله با این چالش ها باید به موضوع آبخوانداری و پخش سیلاب در قانون برنامه هفتم توسعه عنایت ویژه ای صورت پذیرد.

در واقع آبخیزداری و آبخوانداری یک رسالت اصلی دارد و آن مدیریت حوزه های آبخیز و حفظ منابع آب و خاک و پوشش گیاهی است که اگر این مدیریت به درستی انجام شود و به سمت جامع نگری حرکت کنیم و از مدیریت بخشی صرفنظر کنیم می توانیم به صورت یکپارچه و منسجم و پایدار از منابع طبیعی خدادادی استفاده کنیم که باید این جامع نگری در قانون برنامه توسعه هفتم مدنظر برنامه ریزان واقع شود. نکته دیگری که در اینجا حائز اهمیت است آن است که ظرف برنامه ریزی باید حوزه آبخیز باشد و نه تقسیمات استانی و این مهم باید در برنامه ریزی ها مربوط به آب به خصوص برنامه هفتم توسعه مورد تاکید قرار گیرد و بدان عمل شود. در واقع ارتباط و هماهنگی این فرایند در مناطق مختلف کشور باید در واحد برنامه سرزمین به نام حوزه آبخیز اتفاق بیفتد.

تسنیم: یکی از مسائل مهمی که در حال حاضر کشور با آن مواجه است، مشکلات ناشی از خشکسالی و کمبود آب است؛ البته در همین شرایط نیز شاهد سیل های مخرب هم هستیم به نظر جنابعالی چگونه می توان با مشکل خشکسالی و سیل به صورت همزمان مقابله کرد؟

حسین پور: امروزه در شرایطی هستیم که به خاطر تغییرات اقلیمی در کل دنیا و از جمله در ایران شاهد مسائلی مانند سیلاب هستیم و هم اکنون نیز در شرایط خشکسالی بسر می بریم. حتی در شرایط خشکسالی نیز بروز سیلاب محتمل است و تنگناها و محدودیت های آبی در طی دوره خشکسالی و نوع بهره برداری از آب باعث شده است پایداری آب با تهدید مواجه شود. خشکسالی های پیاپی در سال های گذشته باعث شده است آبخوان های ما با بیلان منفی مواجه شوند و در شرایط مناسبی نیستند و این مساله باعث بروز مخاطرات دیگری مثل فرونشست در کشور نیز شده است که برخی از مناطق کشور شاهد پدیده فرونشست بوده ایم.

برای گذر از این مخاطرات باید به آبخیزداری و آبخوانداری توجه کرد و خوشبختانه در سال های اخیر این موضوع توسط جوامع روستایی و کشاورزان مورد استقبال خیلی خوبی قرار گرفته است و درخواست های متعددی از سوی کشاورزان برای اجرای آبخیزداری و آبخوانداری از مناطق مختلف کشور دریافت شده است و حتی در جلسات مختلف، نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی این مطالبه را از دولت و وزارت جهاد کشاورزی داشته و تاکید کرده اند که باید آبخیزداری و آبخوانداری، محور توسعه روستاها باشد. مسلما چنانچه به آبخیزداری و آبخوانداری توجه شود نه تنها مشکلات ناشی از سیل نخواهیم داشت بلکه می توان رواناب ها را ذخیره و جمع آوری کرد و در مواقع خشکسالی برای مصارف مختلف شرب و کشاورزی مورد استفاده قرار داد. در واقع آبخیزداری و آبخوانداری، پشتیبان توسعه کشاورزی و امنیت غذایی است؛ و در صورتی که به این اصل مهم توجه شود هم موجب حاصلخیزی خاک، و افزایش تولیدات محصولات کشاورزی خواهد شد و هم منابع آب و خاک حفاظت شده و موجب پایداری منابع آب خواهد شد.

تسنیم: پس می توانیم بگوییم که محوریت آبخیزداری در توسعه روستایی باید مدنظر تدوین کنندگان قانون برنامه توسعه هفتم واقع شود ؟

حسین پور: بله درست است؛ با توجه به آثار و دستاوردهای متعدد آبخیزداری و آبخوانداری، این مساله ضرورت دارد که آبخیزداری و آبخوانداری به عنوان محور توسعه روستایی باشد و توسعه روستایی باید با تمرکز بر آبخیزداری باشد و این موضوع در قانون برنامه هفتم توسعه به صورت خاص بدان پرداخته شود.

تسنیم: با توجه به اینکه تاکنون شش برنامه توسعه برای کشور تدوین شده است، ارزیابی جنابعالی درباره وضعیت منابع طبیعی در برنامه های توسعه چگونه است و آیا اهداف این برنامه ها محقق شده است؟

حسین پور: در تدوین قانون برنامه توسعه هفتم یکی از مواردی که مهم است آن است که باید آسیب شناسی از شش برنامه قبلی به صورت دقیق صورت پذیرد تا با شناسایی چالش ها و آسیب ها، برنامه ریزی صحیح و درستی بتوان انجام داد. درباره آبخیزداری باید گفت بر اساس آمار رسمی تنها  ۲۴ درصد حوزه های آبخیز، تحت پوشش طرح های آبخیزداری و آبخوانداری قرار گرفته اند و این کندی بخاطر عدم اختصاص بودجه کافی به آبخیزداری و آبخوانداری بوده است که نتوانسته است پاسخگوی مخاطرات طبیعی به خصوص مخاطرات ناشی سیل و خشکسالی باشد و در این باره عقب ماندگی تاریخی اتفاق اتفاده است و منابع تخصیص داده شده، فاصله زیادی با مطالبات و نیازها دارد.

در این باره آمارها نشان می دهد باید در ۱۲۵ میلیون هکتار، عملیات آبخیزداری و آبخوانداری انجام شود که تنها ۳۰ میلیون هکتار تاکنون تحقق یافته است. البته همین میزان اختصاص بودجه هم به صورت قطره چکانی بوده است و با ادامه این رویه، زمان بسیار زیادی طول می کشد که کل عرصه های مورد نیاز تحت عملیات آبخیزداری و آبخوانداری واقع شود. در برنامه توسعه هفتم باید این مساله مدنظر واقع شود که عملیات آبخیزداری و آبخوانداری توسعه و جهش مناسبی داشته باشد و عقب ماندگی ها در این زمینه جبران شود. طبق برنامه باید سالانه ۲ میلیون هکتار عملیات آبخیزداری انجام شود که به دلیل کمبود منابع مالی یک میلیون هکتار تحقق یافته است. ما باید سالانه ۳ تا ۴ میلیون هکتار از اراضی کشور را آبخیزداری کنیم تا هم کانون های تولید در کشور پایدار شود و هم آب و خاک کشور حفظ بشود و مخاطرات طبیعی به حداقل برسد.

تسنیم: یکی از مشکلات سیل ایراد خسارات به زیرساخت ها و اماکن شهری است، توصیه شما برای کاهش خسارات سیل و تأمین آب شرب با مدیریت بهینه رواناب ها ناظر به قانون برنامه توسعه هفتم چیست؟

حسین پور: برای مقابله با سیل و آسیب ندیدن سکونت گاه ها، تأسیسات و زیرساخت ها اعتقاد این است که باید از سرمنشأ مدیریت کرد و این مساله بصورت علمی و اقتصادی اثبات شده است که می توان از فرصت سیلاب ها برای رفع خشکسالی و کم آبی استفاده نمود و با تهدیدات ناشی از آن نیز مقابله نمود و این تهدیدات را به فرصت تبدیل کرد. درباره کاهش خسارات سیل، برنامه ای با عنوان «آبخیزداری و کاهش مخاطرات سیل در جمعیت شهری و روستایی» توسط معاونت آبخیزداری سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور تهیه شده است و در این راستا قرار است مناطق در معرض خطر سیل در مناطق مختلف کشور در اولویت اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری واقع شود و لازم است این موضوع در قانون برنامه هفتم توسعه نیز برجسته شود.

همچنین با توجه به شرایط خاص آبخوان های کشور و بیلان منفی دشت های کشور و ضرورت پایداری تأمین آب شرب برای مناطق روستایی و پایداری تولید در بخش کشاورزی و کنترل سیلاب طرح دیگری با عنوان «آبخوانداری و پخش سیلاب روی آبرفت ها برای کنترل سیلاب» تهیه شده است که در این طرح ۱۱ میلیون هکتار اراضی مستعد با اولویت دشت های تولیدی هدفگذاری شده است. لذا موضوع آبخونداری و پخش سیلاب با هدف تأمین آب پایدار برای کشاورزی و حتی شرب نیز از موضوعاتی است که باید در قانون برنامه هفتم توسعه مورد توجه قرار گیرد.

تسنیم: یکی از موضوعاتی که اسناد و قوانین بالادستی مورد توجه واقع شده است، احیای قنوات با آبخیزداری و آبخوانداری است. نظر جنابعالی درباره توجه به این موضوع در قانون برنامه توسعه هفتم چیست؟

حسین پور: احیا و مرمت قنوات برای آبادانی و رونق روستاها و کاهش مهاجرت روستاییان به شهرها بسیار مهم است و اتفاقا در این راستا طرحی در سازمان جنگل ها و مراتع و آبخیزداری کشور برای احیا و مرمت روستاها تدوین شده است که نیاز به تخصیص اعتبارات مناسب است. در حال حاضر بیش از ۴۰ هزار قنات به طور پراکنده در مناطق بالادست وجود دارد و باید این میراث ارزشمند ایران زمین حفظ شود و تحت پوشش طرح های آبخیزداری و آبخوانداری واقع شود. در این صورت است که این قنوات تغذیه و احیاء می شود و می تواند در خدمت تولید و آبادانی روستاها قرار بگیرد و با توجه به اینکه قنوات در شرایط خشکسالی و ترسالی در معرض خطر نابودی و تخریب قرار دارند باید در اولویت قانون برنامه توسعه هفتم در بخش منابع طبیعی و مدیریت آب قرار گیرد. نکته قابل توجه آنکه خوشبختانه عملیات آبخیزداری و آبخوانداری در آب دهی قنات و چاه ها بسیار موثر بوده و شاهد افزایش آب دهی قنوات تا سه برابر آبدهی با عملیات آبخیزداری و آبخوانداری بوده ایم و تاکنون بیش از ۹ هزار قنات در سرتاسر کشور با انجام عملیات آبخیزداری و آبخوانداری احیاء شده و قنوات باقی مانده دیگر نیز باید تحت پوشش اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری قرار بگیرند.