اصول و اهداف کشاورزی ارگانیک

کشاورزی ارگانیک یک نظام مدیریت تولید جامع‌نگر است که موجب افزایش سلامت کشت بوم از نظر تنوع زیستی، چرخه طبیعی عناصر غذایی و فعالیت‌های میکروبی و زیستی خاک می‌شود. جهت تغذیه گیاهی و حفظ حاصلخیزی خاک تا حد امکان متکی به تناوب زراعی، استفاده از بقایای گیاهی، کود حیوانی، بقولات، کود سبز، پسماندهای آلی برون مزرعه‌ای، کنترل مکانیکی علف‌های هرز، سنگ‌های معدنی و برای کنترل آفات و بیماری‌ها، متکی بر ارگانیک است. کشاورزی ارگانیک را از طریق شاخص‌های زیر اندازه گیری می‌کنند:

الف) رعایت استانداردهای تولید در رشد محصول
ب) بذر و نهال
ج) مدیریت کنترل آفات و علف‌های هرز در مزرعه
د) مدیریت و نظارت بر بسته بندی، آماده سازی و شستشو، انبارداری، حمل و نقل و روش‌های برچسب گذاری و بر این اساس کشت ارگانیک را دارای مزایای ذیل می‌دانند:

– رعایت ملاحظات زیست محیطی
– هزینه پایین‌تر تولید نسبت به کشت معمولی و قیمت بالا‌تر محصولات ارگانیک
– سلامت و امنیت غذایی مصرف کنندگان، حفاظت مناسب از منابع آب و خاک
– امکان بکارگیری روش‌های کشت مخلوط مه منجر به افزایش بهره وری می‌شود
– کاهش ضایعات کشاوری به دلیل استفاده آن‌ها به صورت کمپوست در تولید

بر این اساس تعریف فدراسیون بین المللی جنبش کشاورزی ارگانیک (IFOAM)، کشاورزی ارگانیک یک سامانه کشاورزی است که در آن جنبه‌های زیستی، اجتماعی و اقتصادی تولید پایدار غذا، پوشاک، فراورده‌های چوبی و… بهبود می‌یابد.

اهداف کشاورزی اُرگانیک
اهداف زیست محیطی کشاورزی پایدار عبارتند از:

توازن زیست بوم، عدم آلودگی شیمیایی، آب و خاک تمیز، مدیریت تولید بر مبنای اگرو اکوسیستم، حفظ منابع طبیعی، حاصلخیزی بالای خاک و مدیریت مخاطرات زیستی در فعالیت‌های کشاورزی.

اهداف اصلی اجتماعی کشاورزی پایدار عبارتند از: احترام به فرهنگ محلی، تأمین نیازهای محلی، توانمندسازی زنان و خانوار کشاورز، پایداری در مشارکت محلی، انطباق دانش بومی و تجربیات امنیت و سلامت غذای جامعه و شرایط کاری حرفه‌ای خوب برای کشاورز.

اهداف اصلی اقتصادی کشاورزی پایدار عبارتند از: دسترسی و ورود به بازار مناسب و تجارت منصفانه، افزایش بهره وری اقتصادی تولید، پایداری اقتصاد خانوار تولیدکننده، افزایش تولید و ارزش افزوده تولیدات، کاهش هزینه‌های تولید، بازده خوب و مداوم، کاهش نهاده‌های بیرونی، بهترین استفاده از منابع محلی.

به طور کلی این اهداف را می‌توان در دو قالب زیر دنبال کرد:
الف) تغییر روش از تأکید بر تولیدات بیشتر محصولات کشاورزی به سمت کاهش هزینه‌ها با توجه به بهبود کیفیت فراورده‌ها و زمینه سازی و جایگزین کردن نهاده‌های گران و مضر (کودهای شیمیایی، آفت کش‌ها، علف کش‌ها) با روش‌های تولید از طریق به کارگیری دانش و آگاهی کشاورزی اکولوژیکی، نیروی کار و تکنیک‌های غیر شیمیایی.

ب) حمایت از اکولوژی گیاهی و گونه‌های جانوری در تمامی زمینه‌ها برای استقرار یک اکوسیستم کشاورزی به عنوان روش پیگیری مؤثر در برابر طغیان و شیوع آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز.

پتانسیل‌های توسعه کشاورزی ارگانیک در ایران
در کشور ما با توجه به اینکه به لحاظ جغرافیای طبیعی، سیستم کشاورزی به صورت سنتی و پراکنده در روستا‌ها و در قطعات کوچک پا گرفته و کشاورزی صنعتی به طور کامل استقرار نیافته است این فرصت فراهم است تا از این وضعیت برای تبدیل کشاورزی سنتی و معمول به ارگانیک بدون مصرف هزینه زیاد و تنها با نظارت و هدایت فنی استفاده گردد و از این طریق با توجه به قیمت ۲ تا ۳ برابری این محصولات و نیز افزایش اشتغال، ارزش افزوده عاید کشور خواهد شد. به صورت رسمی تا زمستان سال ۱۳۹۰، حدود ۱۲ هزار هکتار اراضی تحت پوشش ارگانیک در ایران ثبت شده است. بر اساس اطلاعات سازمان ملل از تعداد ۶۶ محصول اصلی کشاورزی، ایران در ۷ محصول زراعی و ۱۵ محصول باغی در رتبه‌های اول تا دهم قرار دارد. با توجه به اینکه مصرف سموم در ایرانبسیار کمتر از شرایط کشاورزی صنعتی است و حتی در بیشتر محصولات مانند زعفران، زیره، پسته، انجیر، کشمش، بادام، خرما، سیب درختی، هندوانه، مرکبات، خاویار، می‌گو، پوست، روده، پشم و محصولات باغبانی، دامی و شیلاتی می‌توان فعالیت‌های گسترده‌ای را برای شروع و حضور در تولید محصولات ارگانیک در جهان داشته باشد. بررسی‌های نشان می‌دهد حدود ۲۳۰ هزار هکتار از مزارع کشور شامل ۱۲۵ هزار هکتار باغات و ۱۰۵ هزار هکتار از اراضی زراعی به صورت طبیعی از پوشش مصرف سموم و کودهای شیمیایی خارج بوده. بیش از ۸۰۰ هزار هکتار از اراضی کشور؛ حدود ۲۵۴ هزار هکتار از باغات و ۵۵۴ هزار هکتار زمین‌های زراعی از سموم شیمیایی استفاده نکرده‌اند.

علاوه بر این سطح حدود ۳۰۰ هزار هکتار تحت پوشش مدیریت‌های فنی تولید محصولات سالم و ارگانیک در قالب برنامه‌های مبارزه بیولوژیک، IPM. FFS، ارگانیک، HACCP و در برنامه‌های مختلف وزارت جهاد کشاورزی مانند طرح‌های سازمان حفظ نباتات، مؤسسه تحقیقات گیاه پزشکی، معاونت ترویج و آموزش، معاونت تولیدات گیاهی و… قرار دارد. علاوه بر این اضافه شدن پتانسیل‌های موجود در بخش گیاهان دارویی، طبیعی و جنگلی و مرتعی کشور بیانگر این موضوع است که ایران دارای استعداد بسیار عظیمی در حدود (دو میلیون هکتار) در کشاورزی است و در صورت برنامه ریزی مناسب به سادگی امکان وصل شدن به نظام کشاورزی ارگانیک و تبدیل شدن به یکی از کشورهای عمده تولیدکننده و صادرکننده محصولات ارگانیک می‌باشد. از جمله محصولات زراعی و باغی دارای پتانسیل ارگانیک در کشور می‌توان به خرما، مرکبات، گل محمدی، انار، انگور دیم، بادام، گردو، انگور سیاه، گندم دیم، سیب، گیلاس، آلبالو، زعفران، نخیلات، گردو سردسیری، انجیر، نخود، عدس، لوبیا، برنج، زردالو، ذغال اخته، هندوانه دیم، بادام زمینی، زیره، کنجد، سماق و توت درختی اشاره کرد.

اما مهم‌ترین چالش در تبدیل این پتانسیل بالقوه به بالفعل، عدم استقرار نظام ملی گواهی محصولات کشاورزی است که در بالا به آن اشاره شد. با توجه به پتانسیل‌های بالای فنی و اجرایی در مدیریت تولید محصول سالم و حرکت به سمت کشاورزی ارگانیک در کشور به دلیل شرایط و ویژگی خاص نظام بهره برداری کشاورزی مبتنی بر روستا و خرده مالکی، ورود به چرخه بازار محصولات ارگانیک به سادگی امکان پذیر است. این حرکت مستلزم تدوین و تصویب یک برنامه اجرایی ملی با تلاش تیمی و با مشارکت تمامی ذینفعان دولتی و غیر دولتی با هدف تولید، توسعه، استقرار نظام ملی گواهی محصول، آموزش، فرهنگ سازی، اطلاع رسانی، بازار، حمایت و تشویق و پشتیبانی از بخش‌های فعال به ویژه در سطح بهره برداران و بخش غیر دولتی خواهد بود.