کشاورزیِ هوشمندانه، تنها مسیر نجات امنیت غذا و سلامت انسان

به گزارش ایرنا، فرسایش خاک از مهمترین چالش‌های زیست محیطی جهان و البته تهدیدی جدی برای امنیت غذایی بشر است که اگرچه با اقدامات پیشگیرانه، حفاظتی و فرهنگ سازی امکان کنترل و مدیریت آن وجود دارد، اما اقدام به هنگام و موثر، شرط اثرگذاری تلاش های نجاتبخش در حفظ این سرمایه زیست بشر است.

انسان برای ادامه حیات خود به مواد غذایی نیاز دارد که در اثر وجود آب و خاک سالم به دست می‌آید و خاک یکی از مهمترین منابع طبیعی و عوامل تولید است که اگر استفاده از آن بر اساس شناخت استعداد و قدرت تولیدی آن و مبتنی بر رعایت اصول صحیح و علمی باشد، هدرروی این سرمایه به حداقل می رسد اما هرگونه خطا در بهره‌برداری درست و مناسب از آن، موجب وارد آمدن خسارت جبران ناپذیری می‌گردد و خاکی که برای تشکیل آن قرن‌ها زمان صرف شده در مدت بسیار کوتاهی از بین می‌رود.

در بیان اهمیت و جایگاه خاک در زیست انسان همین بس که بیش از ۹۵ درصد نیازهای غذایی انسان از طریق خاک تامین می‌شود و این عنصر تامین کننده ۷۰ درصد مایحتاج و ابزار زندگی انسان است.

بنابر نظر صاحبنظران و محققان در شرایط معمول حدود ۳۰۰ سال طول می‌کشد تا ۲۵ میلیمتر خاک سطحی تشکیل شود، بنابراین ارزش و اهمیت خاک بسیار زیاد و برابر با قرن‌ها زمان است که این نشان از اهمیت و ضرورت حفظ سلامت خاک دارد.

به باور پژوهشگران شواهد نشان می‌دهد که حاصلخیزی زمین، از زمانی که مورد بهره‌برداری انسان قرار گرفته است بر اثر عدم توجه و اقدامات نامناسب، کاهش یافته است.

مهمترین عوامل فرسایش خاک شامل آب‌های جاری، دریاها، یخسارها، بارندگی، باد و موجودات زنده هستند که با این تعریف می‌توان گفت از زمانی که جو زمین، آب و موجودات زنده در کره زمین پدید آمده اند، فرسایش خاک نیز آغاز شده است.

فرسایش خاک به دلایل مختلف موجب رشد روزافزون بیابان و از بین رفتن پوشش گیاهی شده که رخدادی تلخ برای زمین است و در این میان انجام اقدامات مختلف از جمله طرح‌های آبخیزداری، آبخوان‌داری، ایجاد جنگل‌های دست کاشت و نیز درختکاری در عرصه‌های مرتعی، بیابانی و جنگلی، اصلاح الگوی کشت و مدیریت مصرف کود در زمین‌های زراعی و باغی از روش‌های رایج برای مدیریت فرسایش خاک است.

گفته می‌شود فرسایش خاک در ایران سه برابر متوسط جهانی است و طبق اخبار غیر رسمی سالانه بیش از ۲ میلیارد تن خاک ایران با فرسایش از دسترس خارج می‌شود.

انسان برای تأمین نیازمندی‌های گوناگون و فراوان خود، مجبور است از یک طرف با مصرف کود شیمیایی زیاد، آبیاری فراوان، مصرف سموم حشره کش، استفاده از ماشین آلات کشاورزی و دیگر امکانات و وسایل، درآمد خود را در واحد سطح کشت افزایش دهد و از طرف دیگر با آماده سازی دامنه کوه‌ها و تبدیل مراتع و زمین‌های جنگلی به زمین‌های زراعی، ارتفاعات و زمین‌های بایر و کویری را به زیر کشت ببرد تا از این راه بر سطح زمین‌های زراعی خود بیفزاید.

خاک و کیفیت آن دارای طبقه بندی مختلف است و در سطوح مختلف خاک خیلی فقیر، فقیر، خاک ضعیف، به نسبت ضعیف، متوسط، خوب و خاک خیلی حاصلخیز قابل دسته‌بندی است، اما تنها ۱۰ درصد خاک ایران در خوشبینانه‌ترین حالت جزو دسته خیلی حاصلخیز محسوب می شود.

احیا و تجدیدپذیری خاک آنقدر گران و پرهزینه است که توجیه اقتصادی ندارد و انتقال آن نیز با توجه به اینکه هر هکتار خاک معادل چهار میلیون و ۸۰۰ هزار کیلوگرم وزن دارد، شدنی و قابل انجام نیست و تنها می‌توان گفت خاک و تمامیت آن امانتی در دست ما برای تحویل بی کم و کاست به نسلهای آینده است.

متاسفانه با وجود تصویب قانون حفاظت از خاک در سال ۱۳۹۸، پس از یک دهه سکون در مجلس شورای اسلامی و تشکیل اداره امور خاک در جهاد کشاورزی استانهای کشور، هنوز چارت سازمانی این اداره و تخصیص اعتبار برای انجام اقدامات لازم در این زمینه تعیین و ابلاغ نشده است که خود موضوعی جدی و قابل پیگیری است.

طبق گزارش‌های رسمی، سرانه فرسایش خاک در ایران سالانه حدود ۱۱ تا ۱۵ تن در هکتار است که این رقم در خراسان رضوی با توجه به وسعت فراوان و چالش های فرسایش خاک بین ۱۸ تا ۲۰ تن در هکتار گزارش شده که نشان دهنده شدت تخریب سرزمینی در این استان است.

خراسان رضوی منطقه‌ای خشک و نیمه خشک محسوب می شود زیرا ۷۵ درصد وسعت آن در اقلیم بیابانی یعنی خشک، نیمه خشک و فراخشک قرار دارد. یک میلیون و ۶۵۱ هزار و ۵۱۱ هکتار از گستره این استان مناطق بیابانی متاثر از کانون‌های فرسایش بادی است. وسعت مراتع خراسان رضوی نیز ۶ میلیون و ۵۶۶ هزار و ۲۹ هکتار و مساحت جنگل‌های این استان نیز با محاسبه بیشه‌زارها و جنگل‌های دست‌کاشت حدود یک میلیون هکتار است.

کشاورزی حفاظتی، راه نجات خاک

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با اشاره به اهمیت افزایش محتوای آلی خاک گفت: ماده آلی یک از شاخصهای مهم کیفیت خاک است بنابراین مدیریت و افزایش آن به ویژه در خاکهای زیر کشت در کشـور و استان، از اهمیت خاصی برخوردار است.

مهدی اله‌پور گفت: حفظ پوشش گیاهی خاک نیز اهمیت دارد زیرا این پوشش با کاهش حجم رواناب ها، باعث کاهش فرسایش خاک می شود ضمن اینکه موجب حفاظت از خاک در برابر فرسایش بادی نیز می شود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی گفت: فرسایش خاک ممکن است به از بین رفتن کیفیت خاک و در نتیجه، کاهش بهره وری خاک منجر شود که پذیرش راهبردهای حفاظت خاک، نقش مهمی در کاهش فرسایش خاک و بهبود حاصلخیزی آن ایفا می‌کند.

وی با اشاره به نقش کشاورزی حفاظتی در حفظ خاک بیان کرد: کشاورزی حفاظتی ضمن تأمین تقاضای رو به افزایش مواد غذایی، امنیت فرصتهای آینده و حفظ کیفیت و کمیت منابع طبیعی از جمله خاک را مد نظر دارد.

اله پور افزود: این رویکرد برای مدیریت اکوسیستم های کشاورزی، موجب بهبود و افزایش امنیت غذایی در عین حفاظت و بهره وری از منابع پایه از جمله خاک به شمار می رود.

وی گفت: استفاده درست از کودهای شیمیایی نیز در این روند بسیار مهم است که نظر به ضرورت پراکنش عناصر غذایی در خاکهای کشور، توصیه بهینه و به‌هنگام کود، موجب حاصلخیزی و افزایش بهره وری خاک و متعاقباً افزایش عملکرد بخش کشاورزی می‌شود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با اشاره به شوری خاک این استان، بر اهمیت استفاده از کودهایی با شاخص شوری پایین تاکید و بیان کرد: شوری خاک و تنش آبی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر حوزه کشاورزی به شمار می روند.

وی گفت: یکی از دلایل عمده در ایجاد و افزایش شوری خاک، استفاده بی رویه از کودهای شیمیایی است که برای اصلاح خاکهای شور می‌توان از کودهای آلی یا کودهایی با شاخص شوری پایین استفاده کرد.

اله‌پور با بیان اینکه استفاده از گونه های سازگار با خشکی و شوری نیز راه مناسبی است، ادامه داد: شوری خاک در جهان رو به افزایش است و یکی از راه حل‌ها، کاشت گیاهانی است که می‌توانند شوری خاک را تحمل کنند.

وی بیان کرد: شناسایی و گسترش گیاهان هالوفیتی با بازدهی بالا از نظر بیابان‌زدایی، جلوگیری از فرسایش و همچنین افزایش تنوع گیاهی، می‌تواند ضمن اشتغال‌زایی و تقویت بنیه‌ اقتصادی مردم محلی، موجب جلوگیری از گسترش مناطق بیابانی و کاهش شوری خاک شود.

اله پور استفاده از روشهای آبیاری نوین با عملکرد بالا را نیز موثر خواند و گفت: هم اکنون با توجه به پیشرفت‌های زیادی که در امر آبیاری نوین، مانند آبیاری قطره‌ای و بارانی انجام شده است. این روشها اثرات مثبتی در ارتقای عملکرد کشاورزی در خاک های شور دارند و جدا از بهره‌وری صحیح آب، از تبخیر سطحی و برگشت نمک‌های افق‌های زیرین به سطح نیز جلوگیری می‌کنند.

مدیرکل محیط زیست خراسان رضوی اضافه کرد: افزایش مواد آلی در خاک، موجب ارتقای وضعیت نگهداری آب در خاک، افزایش خُلل و فُرج و بهبود دانه‌بندی خاک می شود که این امر باعث رشد بیشتر ریشه گیاهان در خاک خواهد شد لذا تغییر و اصلاح بافت خاک در افق‌های مختلف موجب خواهد شد که گیاهان با کاهش تنش شوری خاک مواجه شوند.

وی گفت: کاهش تبخیر سطحی در حفظ خاک نیز موثر است و یکی از راه‌های کنترل شوری و نمک خاک محسوب می شود.

وی افزود: این فعالیت ضمن حفظ رطوبت، موجب کاهش انتقال نمک طی پدیده مویینگی، که باعث می شود مایع از درون خاک و از طریق ریشه و ساقه های گیاهان بالا آمده و به شاخه و برگ ها برسد، از لایه‌های زیرین خاک به مناطق سطحی خاک می شود.

اله پور گفت: مالچ پاشی، نگه‌داشتن بقایای کشت قبلی در سطح خاک، جمع‌آوری گیاهان وجین شده و علف‌های هرز و قرار دادن آن‌ها بین ردیف‌های کشت (در باغهای میوه) از جمله روشهای موثر برای کاهش تبخیر سطحی خاک محسوب می شود.

خراسان رضوی، دارنده ۱۷ درصد بیابان‌های کشور

فرسایش خاک، از بین رفتن پوشش گیاهی، اثرات مخرب خشکسالی و کاهش بارشها همه و همه در گذر زمان و در پی هم رقم خورده است و برای مدیریت آن هم نیاز به گذر زمان و اجرای برنامه‌های بلندمدت و هدفمند، با در نظر گرفتن کلیه جوانب امر است.

مدیریت و احیای کانون‌های گرد و غبار داخلی و نیز خارجی از جمله ضرورتهایی است که با نخستین نیاز زیستی بشر برای حیات، یعنی هوا ارتباط مستقیم و جدی دارد، ضمن اینکه این ضرورت در کانونهایی مانند شهرستان سرخس، که کانون فوق بحرانی خراسان رضوی به شمار می آید، بیش از پیش احساس می‌شود.

کانون‌های تحت تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است، بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آنها به منظور جلوگیری از تولید غبار و گرد از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است و تاکنون برای مدیریت مناطق بحرانی استان خراسان رضوی در پهنه‌ای معادل ۵۷۰ هزار هکتار با ایجاد جنگل طبیعی، عملیات بیابان زدایی انجام شده است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی با بیان اینکه ۱۷ درصد از گستره کل بیابان‌های ایران در این استان قرار دارد، گفت: بر این اساس هم‌اینک ۵.۵ میلیون هکتار از مساحت خراسان رضوی یعنی ۴۸ درصد گستره این استان را اقلیم بیابانی تشکیل می‌دهد.

محسن فنودی افزود: هم اکنون هشت میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار از مجموع ۱۱ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار پهنه کل استان خراسان رضوی را عرصه‌ های منابع طبیعی تشکیل می‌دهند که ۵.۵ میلیون هکتار آن مناطق بیابانی است.

وی با بیان اینکه هم اکنون حدود ۶۷ درصد شهرستان‌های استان، معادل یک میلیون و ۲۵۵ هزار و ۷۴۹ هکتار، درگیر کانونهای بحرانی فرسایش بادی و تبعات ناشی از آن هستند، گفت: فرسایش بادی سطح بیشتری از عرصه های بیابانی استان را تحت تاثیر قرار داده است که رقم آن به ۲ میلیون و ۴۷۰ هزار هکتار می رسد و سطح یک میلیون و ۲۵۵ هزار و ۷۴۹ هکتاری کانون‌های بحرانی در حقیقت همان بخش آسیب زا و خسارت آفرین کانونهای استان است.

فنودی ادامه داد: طبق آخرین بازنگری انجام شده در شناسایی کانونهای بحرانی فرسایش بادی، این کانونها در سطح ۲۲ شهرستان بیابانی واقع است و افزایش تعداد شهرستان‌های دارای کانون فرسایش عمدتا به دلیل منفک شدن بعضی شهرستانها از شهرستان‌های بزرگتر است اما نکته مهم سرعت رشد و توسعه این کانونهاست.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی در خصوص میزان و سرعت رشد سالانه کانونهای بحرانی فرسایش بادی استان گفت: بر اساس طرح شناسایی کانون‌های بحرانی فرسایش بادی، در سال ۱۳۸۹ سطح کانونهای استان ۵۶۷ هزار هکتار و در محدوده ۱۵ شهرستان بوده است.

فنودی افزود: عوامل موثر بر ایجاد و افزایش کانونهای بحرانی فرسایش بادی در ۲ گروه عوامل طبیعی مانند خشکسالی‌ها، گرمایش کره زمین، تغییرات اقلیمی و عوامل انسانی شامل رشد جمعیت انسانی و به تبع آن افزایش دام در مراتع، تخریب اراضی ملی با عناوین واگذاری های متعدد برای بخش صنعت، کشاورزی و بهره برداری بی رویه از معادن قابل تقسیم بندی است.

وی ادامه داد: کانون های زیر تاثیر فرسایش بادی شامل سه بخش مناطق بحرانی (مناطق مولد ریزگرد و غبار)، مناطق انتقال و مناطق میزبان غبار و ریزگرد است بنابراین مناطق بحرانی و مدیریت آنها به منظور جلوگیری از تولید گرد و غبار از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است.

شوری خاک ۵۰ درصد اراضی کشاورزی

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: اکنون ۵۰ درصد خاک کشتزارهای این استان دچار درجات مختلف شوری از کم تا بحرانی است.

جعفر جوادی اظهار کرد: در این راستا سامانه‌ بانک اطلاعات خاک از محل اعتبارات استانی و با هدف شناسایی مشکلات و چالش های خاک استان و بررسی کیفیت آن، با کمک پژوهشگران و متخصصان طراحی و راه‌اندازی شده است.

وی با بیان اینکه شوری خاک در صورت بالاتر رفتن از حد مجاز و معمول در کاهش عملکرد محصولات کشاورزی تاثیرگذار است، افزود: البته در هر خاکی با درصدهای متفاوت شوری می توان محصولات سازگار با آن را کشت کرد، بنابراین خاک شور که نتوان هیچ کشتی در آن انجام داد در خراسان رضوی وجود ندارد، اما شاهد تفاوت عملکرد محصولات کشاورزی در مناطق مختلف هستیم.

مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی بیان کرد: با توجه به تنوع آب و هوایی در استان، در مناطق مختلف کیفیت آب و خاک هم متفاوت است، نکته مهم در اینجاست که در اراضی با شوری خاک زیاد به شرط وجود کیفیت بالا در آب، می‌توان خاک را آب شویی کرده و به وضعیت مطلوبی برای کشت محصولات و عملکرد مطلوب محصول رسید.

وی بیان کرد: البته کشاورزان استان خود را با شوری خاک در کشت محصولات کاملا سازگار می کنند، اما در عین حال باید از شور شدن بیش از اندازه خاک هم جلوگیری شود.

جوادی با بیان اینکه قانون حفاظت از خاک پس از ۱۰ سال، خردادماه سال ۱۳۹۸ در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید، گفت: قرار بود ظرف ۹ ماه آیین‌نامه اجرایی این قانون تهیه شود که هنوز بعد از سه سال اقدامی در این خصوص نشده است اما چارت سازمانی در جهاد کشاورزی به زودی برای این منظور اعلام خواهد شد.

کمبود ماده آلی، مشکل خاک خراسان رضوی

مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی خراسان رضوی از جمله مشکلات خاک استان را کمبود ماده آلی در آن دانست و گفت: در استانهای شمالی، میزان مناسبی از مواد آلی در خاک وجود دارد، اما در استان ما این میزان حدود نیم درصد است، در حالی که شاخص استاندارد آن ۱.۵ درصد است.

جوادی افزود: از زمانی که علوفه ارزش یافته و کشاورزان تا آخرین ته‌مانده گیاهان را از مزارع جمع می کنند، دیگر شانسی برای بازگشت بقایای گیاهان به خاک و غنابخشی آن وجود ندارد و همین امر موجب فقیر شدن خاک به ویژه از نظر مواد آلی می شود.

وی اظهار کرد: در عین حال PH بالا یا قلیایی بودن خاک مانع جذب مواد آلی توسط گیاه در خاک می شود.

وی بیان کرد: از مجموع بیش از ۸۰۰ هکتار اراضی زیر کشت آبی در استان حدود یک درصد با آبهای نامتعارف و فاضلاب آبیاری می شود که هر سال در حال کاهش و مدیریت این سطح از اراضی هستیم.

مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه رفتار نادرست با خاک موجب افزایش سختی خاک می‌شود و عواملی مانند تغییرات اقلیم و خشکسالی این روند را تشدید می‌کند، افزود: سختی خاک مانع از رشد گیاه می‌شود که در ایجاد سختی خاک، تردد بیش از اندازه ماشین آلات کشاورزی و ایجاد کلوخه در خاک نیز تاثیر زیادی دارد.

وی با بیان اینکه ازبین بردن کلوخه در خاک بسیار سخت است، گفت: حتی در از بین بردن کلوخه ممکن است خاک به شکل دانه‌ای تشکیل نشود و به صورت خاک پودری شود که این مدل خاک نیز امکانی برای رشد مناسب گیاه ندارد.