راهی که جهان برای حفظ مراتع و ذخیره‌سازی آب در پیش گرفت

کشورهای اروپایی همانند آلمان، هلند و لهستان دارای چراگاه‌های غنی و قوی بوده و فرهنگ چرای کنترل‌شده دام در مرتع در این کشورها نهادینه شده است. اما در استان‌های شمالی ایران که شباهت زیادی به این کشورها دارند، چرای دام نابسامان بوده و سال‌هاست یک برنامه محوری یعنی «خروج دام از مرتع» دنبال می‌شود.
همه دنیا توجه ویژه‌ای به مراتع داشته و دارای برنامه‌های مدونی برای کنترل وضعیت مراتع خود هستند. در کشورمان بحث تعادل دام – مرتع و چرای کنترل شده دام – به سوی حذف دام از مرتع می‌رود؛ طرحی که آثار زیان بارش بیش از فواید کوتاه‌مدت آن است.
متاسفانه نه در استان‌های شمالی و نه در سایر استان‌ها بحث مرتع جدی گرفته نشده و از تجارب دنیا و یا حتی از تجارب بومی استفاده گسترده نمی‌شود؛ به همین دلیل وضعیت مراتع در کشور به صورت رها شده بوده، گویی که متولی خاص و دلسوزی برای آن دیده نمی‌شود.

متاسفانه مزرعه‌داری به سمتی می‌رود که نتیجه آن در آینده شامل افزایش مصرف کود، علف‌کش‌ها و افزایش هزینه‌های دیگر می‌شود. استفاده از علوفه این مزارع و یا حضور دام در پس چَرای این مزارع سبب خواهد شد که بقایای این سموم به نوعی به انسان منتقل شود.
بالا رفتن هزینه‌های مزرعه‌داری سبب خواهد شد که در آینده، تکیه دام‌ها روی مراتع بیشتر شود. حضور دام در مرتع سبب تولید محصولات سالمتر خواهد شد. حضور دام در مرتع علاوه بر تولید محصولات سالمتر، از طریق تسریع در بازسازی دوباره ساختمان خاک بسیار موثر خواهند بود. بهبود ساختار خاک مساله‌ای است که باید توجه ویژه‌ای روی آن شود.

همچنانکه پیشتر در خصوص تاثیرات دام بر بازسازی دوباره خاک اشاره شد، باید گفت «خاک سالم» می‌تواند تاثیر مثبتی بر اقلیم داشته باشد. خاک سالم می‌تواند با نگهداری و جذب بیشتر آب در درون خود تاثیرات شگرفی داشته باشد.
در پژوهش انجام شده توسط موسسه خدماتی حفاظت از منابع طبیعی آمریکا (USDA-NRCS) مشخص شد خاکی که دارای ۲ درصد ماده آلی است در مقایسه با خاکی که ۵ درصد ماده آلی دارد ۴۸ هزار گالن(۱۸۱ هزار و ۷۰۰ لیتر) کمتر می‌تواند نگهداری کند.

خاک‌هایی که ماده آلی بیشتری دارند در مقابل باران‌های سنگین یا سیل‌آسا بهتر عمل می‌کنند. همچنین خاک‌های سالم و دارای ماده آلی بالاتر، توان و کارایی بالاتری در نگهداری آب در دوره‌های خشکی و کم‌بارش عمل می‌کنند. به عبارت دیگر حضور دام در مرتع سبب افزایش ماده آلی خاک و بالارفتن قدرت ذخیره‌سازی و نگهداری آب می‌شود.

در پروژه‌های بین‌المللی همانند ترسیب کربن(ذخیره کربن موجود در هوا در خاک و گیاهان) و … تاکید زیادی به حذف دام از مرتع می‌شود که این مساله چه عامدانه و چه سهوی، نیتی خیرخواهانه برای کشور نیست. آنچه اهمیت دارد جلوگیری از چرای زودرس و چرای بیش از حد است زیرا پیامدهای منفی این دو کار شامل «فشرده شدن خاک سطحی، کاهش منافذ خاک، کاهش نفوذپذیری آب، ذخیره کمتر آب، افزایش هرز آب، بالارفتن فرسایش آبی و خاکی، سله بستن خاک، کاهش پوشش گیاهی، شروع فرسایش شیاری از مسیر تردد دام، نبود رطوبت کافی خاک برای رشد دوباره، سخت‌شدن شرایط رشد بوته‌های جوان و … » را به دنبال خواهد داشت.

بررسی‌های میدانی و تجربه‌های دامداران در طی اعصار و قرون نشان می‌دهد در مراتعی که اصلا چرایی روی آنها صورت نگرفته، رشد گیاهان کمتر از مراتعی است که در آن چرای متعادلی بوده است. گیاهانی که در مرتع فاقد چرا رویش می‌کنند ضعیف‌تر از مراتع چرا شده هستند و این در خصوص گراس‌ها(گیاهان علوفه‌ای) بارزتر است زیرا در مراتع چرا نشده، قطر تاج گیاه کمتر شده و بوته‌های پهن و گسترده کمتر خواهند بود.

چرخش و جابجایی دام در مرتع و بالارفتن کارایی آن نیازمند دو مساله «مشاهده و پایش منظم» و «مدیریت دام و مرتع» است. در برخی کشورها(کانادا و آمریکا) از کودکان برای آشنایی بیشتر و جا انداختن این ضرورت استفاده می‌کنند به‌گونه‌ای که کودکان به همراه معلمان یا والدین در خصوص پایش مرتع و افزایش حساسیت بهره‌برداران و نیز تربیت نسل آینده متعهد، حاضر می‌شوند.

حضور دام در مراتع نه تنها مخرب نیست بلکه به پایداری و بقای پوشش گیاهی در آن کمک زیادی می‌کند و سبب افزودن مواد آلی به خاک می‌شود که نتیجه آن بهبود وضعیت رویش و پوشش گیاهی است. برخورد حذفی با هر کدام از عناصر دام، آب، خاک، حیات‌وحش و… ، اکوسیستم و چرخه آن را از تعادل خارج و به آن آسیب وارد می‌کند. حذف دام از این اکوسیستم، آسیب وارد می‌کند اما با این حال باید تعادل بین تعداد دام و ظرفیت مراتع را در نظر داشت.

یکی دیگر مزایای چرای دام در مراتع، افزودن مواد آلی به خاک توسط دام است که به بهبود وضعیت رویش و پوشش گیاهی کمک می‌کند. در پارک ملی کویر، تا وقتی که مجوز چرای دام‌ها داده می‌شد، جمعیت حیات‌وحش قابل توجهی وجود داشت اما با حذف دام از پارک ملی کم‌کم و در سال‌های اخیر جمعیت حیات‌وحش و از جمله یوزپلنگ، برخی حیات‌وحش درنده و حتی جمعیت گورخر ایرانی در منطقه رو به کاهش گذاشت.