خودکفایی، از مفهوم تا اجرا/ آیا ایران در تولید گندم خودکفا بود؟
معنای خودکفایی این نیست که یک یا چندسال قیمت خرید محصولی را بالا ببریم و تولید آن افزایش یابد و بعد اعلام کنیم که در تولید آن خودکفاییم؛ یکی از مفاهیم خودکفایی پایداری تولید است.
به گزارش خبرنگار مهر، طی سال‌های اخیر رهبر انقلاب تاکید ویژه‌ای بر بحث خودکفایی در محصولات استراتژیک کشاورزی داشتند و همواره این موضوع را پیگیری کرده‌اند. ایشان امسال نیز در سخنرانی نوروزی خود بر این مساله تاکید و عنوان کردند: «مسئله کشاورزی و دامداری بسیار مهم است و کشور باید در محصولات پایه غذایی همچون گندم، جو، ذرّت، خوراک دام و دانه‌های روغنی به امنیت کامل و خودکفایی لازم دست پیدا کند.»
ایشان دستیابی به این هدف را با توجه به وسعت سرزمینی و فراوانی دشت‌های حاصلخیز در کشور ممکن دانستند و گفتند: «متأسفانه بخش کشاورزی جزو وابسته‌ترین بخش‌های کشور به واردات است که این وضع حتماً باید تعدیل شود.» با توجه به تأکیدات رهبر انقلاب، شرایط تحریم و جنگ اقتصادی و همچنین وضعیت جهان و جنگ روسیه و اوکراین و افزایش شدید قیمت جهانی مواد غذایی کشور چاره‌ای جز دستیابی به این سیاست‌ها ندارد هر چند که طی سال‌های گذشته اهمال کاری‌های گسترده‌ای در این حوزه نیز انجام شده اما باید با شناخت ظرفیت‌ها و توانمندی‌های داخلی و با بهره گیری از روش‌های نوین کشت و تولید در این مسیر حرکت کرد.
آخرین باری که وزارت جهاد کشاورزی برای خودکفایی در محصولات اساسی برنامه جامعی ارائه کرد حدوداً مربوط به ۷ سال قبل است که آن زمان نیز وزارت جهاد کشاورزی به دنبال تأکیدات مقام معظم رهبری برای ۸ کالای اساسی شامل برنج، جو، گندم، حبوبات، پنبه، چغندر قند، ذرت و دانه‌های روغنی برنامه خوداتکایی تدوین کرد که در سال‌های ابتدایی نیز دستاوردهای تقریباً خوبی در این زمینه‌ها حاصل شد اما به تدریج به دنبال اتخاذ سیاست‌های نادرست، طرح‌ها یا دچار عقب ماندگی شدند و یا اینکه به طور کل شکست خوردند و در حال حاضر ما تقریباً در همه زمینه‌ها وارد کننده هستیم و در برخی کالاها میزان وابستگی بسیار بالا است.
مفهوم واقعی خودکفایی با آنچه مسئولان وزارت جهاد بیان می‌کنند، متفاوت است
در این میان کارشناسان معتقدند که وزارت جهاد کشاورزی در دوره‌های مختلف، برنامه دقیق و کارشناسی شده برای خودکفایی در کالاهای اساسی ندارد و تنها ابزار حمایتی این وزارتخانه برای افزایش تولید، بالا بردن بی رویه قیمت‌های خرید تضمینی است. به اعتقاد این کارشناسان زیرساخت‌های بخش کشاورزی ایرادات و نواقص زیادی دارد ضمن اینکه مفهوم خودکفایی به این صورتی که مسئولان وزارت جهاد کشاورزی عنوان می‌کنند، نیست و در معنا و مفهوم واقعی کلمه کشور هیچگاه در هیچ محصول استراتژیکی خودکفا نبوده است.
در همین زمینه مصطفی شریف، عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در گفتگو با خبرنگار مهر درباره اینکه بخش کشاورزی چقدر می‌تواند در تحقق سیاست‌های توسعه تولید، گفت: برای موفقیت در این زمینه باید در گام اول زیرساخت‌ها و عوامل مرتبط با آن به طور کامل فراهم باشد و در گام دوم نیز توانایی رفع موانع احتمالی را داشته باشیم.
وی اضافه کرد: اگر بخواهیم موانع موجود در این زمینه را دسته بندی کنیم می‌توان به موانع ساختاری، اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی و ارتباطات متقابل بین بخش کشاورزی و سایر بخش‌های اقتصادی اشاره کرد.
عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: بنابراین ما ابتدا باید زیرساخت‌ها و عوامل لازم را فراهم و بعد از آن موانع مذکور را برطرف کنیم تا بتوانیم در بخش کشاورزی شاهد توسعه باشیم.
شریف با اشاره به موانع ساختاری بخش کشاورزی افزود: مزارع کشاورزی با توجه به اصول علمی دنیا، باید اقتصادی باشند و یک بنگاه اقتصادی هم باید به اندازه‌ای باشد که با استفاده از صرفه‌های ناشی از مقیاس، بتواند هزینه‌های خود را به حداقل برساند. در کدام یک از بخش‌های تولید و مزارع کشاورزی ما این قاعده رعایت می‌شود؟
وی ادامه داد: جهان به سوی قاعده مندی واستفاده از علم در بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله کشاورزی حرکت می‌کند. در همین راستا کشورهای دیگر اندازه مناسب مزارع را برای هر منطقه مشخص می‌کنند. به عنوان مثال ممکن است در منطقه‌ای ۱۵ هکتار بهترین اندازه برای یک مزرعه باشد و در منطقه‌ای دیگر ۵۰ هکتار بهترین اندازه باشد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه حدود ۱۸ میلیون هکتار اراضی فعال زیرکشت در کشور داریم، گفت: بیش از دو سوم این اراضی به شکل نامناسب مورد استفاده قرار می‌گیرد. اراضی کشاورزی باید یکپارچه باشد درحالی که ما با سیستم خرده مالکی اراضی در کشور مواجه هستیم و همین مساله باعث هدررفتن منابع تولید می‌شود.
شریف با تاکید بر اینکه مسئولان مربوطه باید اراده کرده و همین یک مورد را طی چندسال ساماندهی کنند، افزود: به عبارت بهتر باید تجمیع اراضی پراکنده در کشور اتفاق بیفتد و مسئولان باید پاسخگو باشند که در این زمینه که از جمله مهم‌ترین مسائل بخش کشاورزی است، طی ۴۰ سال گذشته چه اقداماتی انجام داده‌اند؟ این کار با برنامه ریزی و زمان بندی مناسب قابل انجام است.
وی اضافه کرد: در کشاورزی با تکنولوژی موجود، اگر آب نباشد هیچ تولیدی صورت نخواهد گرفت. حال سوال اینجاست که در طول ۴۰ سال گذشته در کشور ما چقدر در زمینه آب، ساماندهی و صرفه جویی آن کار انجام شده است؟ آیا کارهای انجام شده متناسب با زمان و فرصت از رفته بوده است؟
شریف با بیان اینکه کشور ما در منطقه‌ای خشک و نیمه خشک قرار دارد و متوسط بارندگی ما ۲۵۰ میلی متر است، گفت: درحالی که متوسط دنیا ۷۵۰ میلی متر است، در واقع میزان بارش‌ها در ایران یک سوم متوسط جهانی است ضمن اینکه پراکندگی بارش‌ها در کشور ما بسیار زیاد است. به عنوان مثال در منطقه‌ای مانند انزلی گاهی اوقات تا ۱۵۰۰ میلی متر نیز بارندگی اتفاق می‌افتد و در مناطقی دیگر میزان بارندگی بین ۷۰ تا ۱۰۰ میلی متر است. بنابراین باید برای بخش کشاورزی متناسب با این وضعیت باید برنامه ریزی شود.
عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به بحث مزیت اقتصادی گفت: مزیت اقتصادی یعنی اینکه ما کجا می‌توانیم کارهای مهمی را با هزینه‌های کمتری انجام دهیم. سوال اینجاست که در بخش کشاورزی ما چه میزان از سرمایه‌هایمان را به نقاطی که در آنجا مزیت داریم، هدایت کردیم. در حوزه‌هایی مانند مکانیزاسیون، آموزش و ترویج چقدر کار شده است و این حوزه‌ها چقدر جای کار در وجود دارد؟ چقدر آموزش‌های علمی را که در دانشگاه‌ها ارائه می‌شود به سمت روستاها و بهره‌برداران هدایت کرده‌ایم؟ چه برنامه‌هایی در این حوزه تدوین شده که آموزش را بتوانیم در قالب ترویج دربیاوریم و به روستاها ببریم؟
وی درباره اینکه دلیل اینکه چنین برنامه‌هایی انجام نمی‌شود یا اینکه کم کاری در بسیاری از حوزه‌ها صورت می‌گیرد چیست؟ گفت: دلیل آن به طور مشخص بی توجهی به بخش کشاورزی است.
این عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی اضافه کرد: در دنیای پیشرفته کسانی که در حوزه کشاورزی تحصیل می‌کنند در حین تحصیل وارد روستا و مناطقی که بهره برداران قرار است از دانش آنها استفاده کنند، می‌شوند و از همان زمان در ارتباط نزدیک و مستقیم با کشاورزان قرار می‌گیرند. در کشور ما نیز باید این مسائل و امکان اجرای آنها مورد بررسی مجدد قرار بگیرد. ما باید از خود این متخصصان سوال کنیم که این یافته‌های شما، چگونه می‌تواند به مزارع منتقل شود.
شریف تصریح کرد: درواقع مدیریت کلان کشور در ارتباط با کشاورزی باید راهی برای این قبیل مسائل پیدا کند.
در کشور تا مسأله‌ای به شکل بحران درنیاد، آن را حل نخواهیم کرد
این استاد دانشگاه تصریح کرد: متأسفانه مشکلات زیادی در این حوزه‌ها داریم و مشکل نخست ما این است که بسیاری از مسئولان به جای عملگرا بودن، شعاری صحبت می‌کنند. اگر قرار است کاری برای کشور انجام شود باید منشأ مشکلات را پیدا و آنها را رفع کنند.
وی افزود: مشکل بعدی این است که متأسفانه در کشور ما تا زمانی که مسأله‌ای به شکل بحران درنیاید آن را حل نخواهیم کرد. در کشاورزی نیز تاکنون مسأله‌ای به شکل بحران بروز نکرده اگر این اتفاق افتاده بود همه مسئولان پای کار می‌آمدند تا آن را حل کنند. ما هنوز بحران آب و خاک را لمس نکرده‌ایم که در رفع آن تلاش کنیم.
این عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه خودکفایی تعریف دارد و یکی از مفاهیم آن این است که تولید پایدار بماند، گفت: معنای خودکفایی این نیست که یک یا چندسال قیمت خرید محصولی را بالا ببریم و تولید آن افزایش یابد بعد اعلام کنیم که ما در تولید این محصول به خودکفایی رسیده‌ایم.
شریف اضافه کرد: زمانی که قیمت گندم را بالا می بریم و کشت آن افزایش می‌یابد کشت محصول دیگری همزمان با آن کاهش می‌یابد و باید آن محصول را وارد کرد. بنابراین این مفاهیم به هم پیوسته است و باید برنامه‌ای وجود داشته باشد که ما این مسائل را به صورت سیستم و یک بسته ببینیم. اگر قرار باشد به این مسائل به صورت خطی توجه شود دچار خطا می‌شویم.
