عوامل تهدیدکننده امنیت غذایی در کشور
مواد غذایی و تغذیه یکی از ابعاد اساسی زندگی، سلامت و همچنین رفاه جامعه است. امنیت غذایی از معیارهای توسعه انسانی بوده و دستیابی به آن از اهداف اصلی هر کشور به شمار می‌رود؛ موجود بودن و عرضه غذا به میزان مناسب و با کیفیت بالا، سهولت دسترسی و قدرت خرید از ارکان امنیت غذایی به شمار می‌رود.
امنیت غذایی یعنی دسترسی فیزیکی و اقتصادی تمام افراد در تمام اوقات به غذای مناسب، ایمن و مغذی برای زندگی فعال و سالم که مورد پسند و سلیقه آن‌هاست. امروزه امنیت غذایی جهان تحت تاثیر عوامل مختلفی همچون محدودیت زمین‌های کشاورزی، کمبود آب، قیمت بالای انرژی، افت سرمایه‌گذاری در زمینه تحقیقات کشاورزی و افزایش ضایعات غذایی تهدید می‌شود، در نتیجه توجه به راهکارهای مقابله با آن تهدیدها حایز اهمیت است. به همین منظور ایسنا در میزگردی با حضور کارشناسان این حوزه به بررسی چالش‌ها و راهکارهای پیش روی امنیت غذایی پرداخت که بخش اول آن را در ادامه می‌خوانیم.
توزیع غذا در جهان عادلانه نیست
بهنام کامکار، عضو هیات علمی گروه اگروتکنولوژی دانشگاه فردوسی مشهد در این خصوص اظهار کرد: امنیت غذایی تعریف ساده‌ای دارد. امنیت غذایی یعنی اینکه یک نظام تولید بتواند سرانه لازم را برای تامین سبد غذایی افراد در اختیار قرار دهد، به طوری‌که فرد بتواند نیاز خود را تامین کند. همچنین امنیت غذایی یعنی تولید غذایی کافی برای هر فرد به نحوی که فرد کالری خود را برای زندگی سالم تامین کند.
وی در رابطه با چگونگی ایجاد امنیت غذایی برای مصرف کننده، افزود: دو مقوله کمیت و کیفیت مواد غذایی در این خصوص در جهان از اهمیت برخوردار هستند. تجارب جهانی نشان می‌دهد در کشورهایی که امنیت غذایی به خوبی تامین شده تمایل مردم به سمت غذای سالم نیز بیشتر بوده است. تولیدات ارگانیک در سطح کشورهای پیشرفته گسترش پیدا می‌کند، زیرا مردم توان مالی خوبی داشته و ترجیح می‌دهند تا غذای سالم را مصرف کنند.
عضو هیات علمی گروه اگروتکنولوژی دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: در حال حاضر غذا در دنیا به میزان کافی تولید می‌شود، اما توزیع غذا چندان عادلانه نیست. در برخی نقاط جهان غذا را دور ریخته و در برخی نقاط غذای کافی برای نیاز آن ملت وجود ندارد. در حوزه سیاست جهانی، غذا به عنوان یک دست آویز سیاسی است.
رتبه سوم خراسان رضوی در تولید محصولات کشاورزی
در ادامه غلامحسین ساربان، معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در این خصوص اظهار کرد: تعریف امنیت غذایی یعنی اینکه افراد به غذای سالم دسترسی داشته باشند که در آن کمیت و کیفیت در نظر گرفته می‌شود. خراسان رضوی رتبه سوم تولید در بخش کشاورزی را در کشور به خود اختصاص داده است. این استان چیزی حدود ۳.۵ میلیون هکتار استعداد کشاورزی داشته که تنها یک میلیون هکتار زمین در آن زیر کشت است.
وی افزود: از این میزان ۶۳۳ هزار و۴۱۰ هکتار زیر کشت محصولات زراعی با حدود ۵ میلیون تن عملکرد و ۳۶۰ هزار هکتار مساحت محصولات باغی و با عملکرد یک میلیون و ۱۲۳ هزار تن است. چیزی حدود ۶۵ درصد ارزش ناخالص تولیدات بخش کشاورزی مربوط به بخش زراعی و باغی و ۳ درصد در بخش دامی است.
تغییرات شدید الگوی کشت در سال‌های گذشته، امینت غذایی کشور را با تهدید روبه‌رو کرده است
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی بیان کرد: چیزی که امینت غذایی را کمی با تهدید روبه‌رو کرده است تغییرات شدید الگوی کشت در سال‌های گذشته است. در ۲۰ سال گذشته بالغ بر ۲۰۰ هزار و ۷۲۰ هکتار از سطوح زیر کشت محصولات زراعی آبی در استان کاهش یافته است. چیزی حدود ۱۱۵ هزار هکتار از سطح زیر کشت گندم، حدود ۱۹ هرار هکتار از سطح زیر کشت جو، ۳۱ هزار هکتار از سطح زیر کشت چغندر قند، ۲۶ هزار هکتار از سطح زیر کشت پنبه کم شده و به سمت کشت محصولات باغی سوق یافته است.
ساربان تصریح کرد: از سطوح زیر کشت کاهش یافته ۹۶ هزار هکتار به کشت پسته، ۵۶ هزار هکتار به کشت زعفران، ۲۴ هزار هکتار به کشت گیاهان دارویی و بخشی نیز به ایجاد باغات هسته‌دار و دانه‌دار اختصاص یافته است. یکی از عوامل کاهش سطوح زیر کشت کمبود منابع آب بود و درنتیجه دولت سعی کرده با واردات گندم، جو و … مشکل را حل کند. بنابراین کشاورزان در استان تولید را به سمت گیاهان کم آب طلب برده‌اند.
خراسان رضوی از لحاظ میزان برداشت آب در وضعیت نامناسبی قرار دارد
وی ادامه داد: در حال حاضر ۴ میلیارد و ۷۰ میلون متر مکعب آب در سدهای استان وجود دارد و این میزان به شدت رو به کاهش است. بزرگترین مشارکت کشاورزان استان این بوده که کنتور هوشمند را بر روی چاه‌های خود نصب کرده‌اند. خراسان رضوی از لحاظ میزان برداشت آب و افت سطح آب‌های زیر زمینی در وضعیت نامناسبی قرار دارد.
عدد رد پای اکولوژیک در حال حاضر در کشور ما ۵ نفر به ازای یک هکتار است
معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی تصریح کرد: در حال حاضر ۱۴ میلیون هکتار زمین در کشور زیر کشت است و عدد رد پای اکولوژیک در ایران ۵ نفر به ازای یک هکتار است. ردپای اکولوژیک مقدار زمینی است که می‌تواند غذای یک انسان را تامین کند. این بخش برای حل مشکل امنیت غذایی باید بررسی و پیگیری شود. بر همین اساس باید به تولید محصولات اساسی، قیمت‌گذاری مناسب و پرداخت به موقع به کشاورزان توجه کرد تا امنیت غذایی آسیب نبیند.
سیاست‌های ناپایدار موجب می‌شود تا دسترسی به غذا با مشکل مواجه شود
در ادامه فرشته حسینی، معاون آموزشی و پژوهشی پژوهشکده علوم و فناوری مواد غذایی جهاد دانشگاهی خراسان رضوی در این میزگرد اظهار کرد: در زمینه امنیت غذایی ابعاد مختلفی از جمله موجود بودن، دسترسی و پایداری غذا بسیار نقش دارد. با توجه به اینکه در کشور ما سیاست‌ها ناپایدار است، گاهی موجب می‌شود تا دسترسی در صنعت غذا با مشکل مواجه شود.
وی درباره نقش صنایع غذایی در امنیت غذایی بیان کرد: صنایع غذایی در حوزه امنیت غذایی پس از تولید فراورده خام کشاورزی به صورت صنایع تبدیلی ورود پیدا می‌کند که در دو بخش دارای اهمیت است. در بخش اول صنایع غذایی موجب کاهش ضایعات کشاورزی شده که بخش کمیت را شامل شده و بخش دوم که کیفیت را شامل می‌شود، تولید غذای سالم است.
تا سال ۲۰۳۰ خودکفایی در کشور از ۸۳ درصد به ۳۹ درصد تقلیل خواهد یافت
در ادامه کامکار با اشاره به خودکفایی در حوزه غذا در کشور تصریح کرد: تا سال ۲۰۳۰ جمعیت کشور از حدود ۸۵ میلیون نفر فراتر می‌رود. اگر با همین شرایط تولید غذا در کشور مدیریت شود خودکفایی در کشور از ۸۳ درصد به ۳۹ درصد تقلیل خواهد یافت. یعنی خودکفایی در حوزه تولید غذا کمتر از یک دهه دیگر در آینده حدود ۴۰ درصد کاهش می‌یابد و این مساله امنیت کشور را به خطر خواهد انداخت.
وی با اشاره به میزان برداشت منابع آب در کشور ادامه داد: اجازه داریم تا چیزی حدود ۶۱ میلیارد متر مکعب سالیانه آب برداشت کنیم اما چیزی حدود ۲۴ میلیون متر مکعب بیشتر از این مقدار برداشت می‌شود. این مساله موجب شده که مهمترین محدود کننده تولید در بخش کشاورزی آب باشد. از طرفی حدود ۹۰ درصد تولید در اراضی کشور از اراضی فاریاب یا آبی است که در مقایسه با مقیاس جهانی عدد بالایی است. اراضی آبی ریسک چندانی ندارند و هنر اصلی این است که در اراضی دیم تولید صورت گیرد. اگر بتوان در اراضی دیم ۳۰ درصد تولید افزایش داد، بسیار موثر خواهد بود. ما مدیریت هوشمندی بر اراضی دیم نداریم. از دیدگاه جهانی در سطح الگوی کاشت اولین موضوعی که مطرح می‌شود این است که تولید و نظام تولید بر اساس عامل محدود کننده انجام شود.
تنها راه نجات سرزمین در حوزه کشاورزی انجام یک آمایش صحیح است
عضو هیات علمی گروه اگروتکنولوژی دانشگاه فردوسی مشهد تصریح کرد: هیچ راهی برای نجات سرزمین در حوزه کشاورزی وجود ندارد جز اینکه یک آمایش صحیح در این بخش و منابع طبیعی انجام شود. این آمایش در دو مرحله باید صورت گیرد. در مرحله اول اینکه در چه سطوحی و در چه مختصاتی کشاورزی انجام شده و در مرحله بعدی اینکه در کدام مناطق می‌توان زراعت انجام داد. برای مثال چرا در منطقه‌ای که خشکسالی وجود دارد باید چغندر قند کشت شود؟.
کامکار بیان کرد: مساله‌ای که در دنیا اتفاق می‌افتد این است که قطب‌هایی را برای محصولات خاص تولید مشخص کرده‌اند، اما در ایران هر محصولی در هر استانی کشت می‌شود. همچنین بعد از انجام آمایش باید ضمانت اجرایی برای آن وجود داشته باشد.
وی گفت: در مرحله بعدی الگوهای طراحی کشت بهینه شده است که باید بر مبنای محدودیت منابع آب صورت گیرد. در کشور انگلستان و حوزه اسکاندیناوی اگر تولید گندم در هکتار بالای ۵ تن باشد کشاورز جریمه می‌شود. وقتی در هکتار بیش از ۵ تن تولید شود یعنی زمین را آلوده می‌کنیم. اگر راندمان مصرف آب از ۳۵ به ۵۳ درصد برسانیم و خلاء عملکرد (فاصله بین عملکرد با انتظار) را به ۴۰ درصد برسانیم سطح خودکفایی در تولید غذا به ۶۱ درصد می‌رسد. اگر می‌خواهیم در حوزه تولید محصولات کشاورزی موفق عمل کنیم باید این سه گام را در کنار هم برداریم. اگر می‌خواهیم کشاورز را در این حوزه با خودمان همراه کنیم باید راندمان اقتصادی خوبی برای محصولات در کشور در نظر گرفت. باید خام فروشی محصولات را کنار گذاشته و سیستم دلالی باید از بین برود.
