تغییر الگوی کشت و کشاورزی فشرده، راه مقابله با کم‌آبی در گلستان
کمبود منابع آبی و وقوع خشکسالی در گلستان به اعتقاد کارشناسان تهدید جدی برای این استان برتر تولیدکننده انواع محصولات کشاورزی به شمار می‌رود که تنها راه مقابله با این تهدید و پیامدهای آن، تغییر الگوی کشت و ترویج کشاورزی فشرده است.
تغییر الگوی کشت به معنی پرهیز از زراعت محصولات با نیاز آبی بالا مانند شالی و ترویج کشت با مصرف آبی کمتر یا مقاوم به کم آبی و استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری به جای روش سنتی غرقابی است و کشاورزی فشرده نیز به توانایی تولید محصول در محیط‌ها و شرایط کنترل شده مانند گلخانه به شیوه هیدرو پونیک یا کاشت گیاهان یا درختانی به صورت متراکم با تولید بیشتر است که در هر ۲ حالت علاوه بر مدیریت مصرف منابع آبی می‌توان از آلودگی‌های زیست محیطی (آفات و بیماری‌ها) در کشاورزی گسترده یا سنتی نیز جلوگیری کرد.
مطابق داده‌های سازمان جهادکشاورزی گلستان هم اکنون این استان ۶۶۷ هزار هکتار اراضی با قابلیت کشاورزی و ۲۱۴ هزار خانوار بهره‌بردار (معادل ۳۸ درصد اشتغال گلستان) دارد و سالانه در شرایط عادی پنج میلیون و ۴۰۳ هزار تن انواع محصول کشاورزی در این استان شمالی تولید می‌شود.
گلستان در تولید ۱۶ محصول شامل دانه‌های روغنی کلزا، سویا و آفتابگردان، هلو، توتون و گوشت مرغ رتبه اول، گندم، چغندرقند و خرمالو مقام دوم، شلتوک (برنج)، پیله تر ابریشم، میگو و پنبه رتبه سوم، ماهیان پرورشی و خاویاری رتبه چهارم و جو و زیتون رتبه پنجم کشوری را دارد که نشان دهنده نقش و اهمیت کشاورزی منطقه در توسعه و خودکفایی و امنیت غذایی کشور است.
تولیدات سالانه کشاورزی گلستان از ظرفیت ۶۶۷ هزار هکتار زمین کشاورزی، چهار میلیون واحد دامی، ۴۵۲ هزار و ۱۸۵ هکتار جنگل، ۸۶۲ هزار و ۸۲۵ هکتار عرصه مرتعی، بیش از هزار واحد مرغداری و دسترسی به ۱۱۰ کیلومتر از ساحل دریای خزر به دست می‌آید.
اصولا مساله کم آبی در کشور ایران بواسطه واقع شدن در منطقه خشک و کم بارش کره زمین که متوسط بارندگی سالانه آن (۲۳۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر) معادل یک سوم میانگین جهانی است در کنار پدیده تغییر اقلیم و خشکسالی، ضرورت برنامه‌ریزی اصولی برای تغییر روش‌های کشاورزی و مدیریت مصرف منابع آب از شیوه‌های سنتی به علمی و صنعتی را به منظور تامین امنیت غذایی کشور دو چندان کرده است.
اوائل دی امسال محمدرضا عباسی معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهادکشاورزی گلستان از خارج شدن ۱۰۰ هزار هکتار از اراضی زیرکشت رفته زراعت پاییزه این استان از چرخه تولید به سبب خشکسالی و سبز نشدن خبر داد و گفته بود که علاوه بر این، ۳۰ هزار هکتار از اراضی مستعد کشت این استان شمالی نیز به سبب پدیده خشکسالی هنوز به زیر کشت نرفته است.
همچنین ۲۱ دی امسال آمنه جمشیدی معاون برنامه ریزی و امور اقتصادی سازمان جهادکشاورزی گلستان به ایرنا گفته بود که به سبب خشکسالی و سبز نشدن ۱۰۰ هزار هکتار از اراضی گندم و جو و نیز بدسبزی ۷۰ هزار هکتار دیگر از مزارع گندم، جو ودانه روغنی کلزای این استان، تاکنون ۳۰ هزار میلیارد ریال خسارت به بخش کشاورزی این استان شمالی وارد شده است.
زنگ کم آبی و تیغ خشکسالی سال‌هاست که در کشور خشک ایران و بخش‌هایی از استان سرسبز گلستان به صدا درآمده و آثار و تبعات آن بر زندگی فعالان این بخش اثر مستقیم وارد کرده که باید برای برون‌رفت از آن راهکارهای علمی لحاظ گردد تا امنیت غذایی جامعه که وابستگی شدید به رکن زیربنایی بخش کشاورزی دارد، بیش از این به خطر نیفتد.
برهمین اساس تعدادی از کارشناسان و استادان دانشگاه کشاورزی گنبدکاووس در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، برضرورت تغییر روش‌های کشاورزی، الگوی کشت و مدیریت منابع آبی محدود گلستان از شیوه‌های سنتی رایج به روش‌های علمی و صنعتی تاکید و آمادگی خود را برای ارائه نقطه نظرات علمی به متولیان این بخش و برگزاری دوره‌های آموزشی برای کشاورزان اعلام کردند.
عضو هیات علمی و استادیار رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی دانشگاه گنبدکاووس معتقد است که شیوه کشاورزی در کشور خشک و کم آب ایران و استان گلستان درست نبوده و ارزش اقتصادی این بخش به سبب شیوه کشت سنتی بسیار پایین است.
امین محمدی افزود: کشاورزی از بخش‌های مهم و با اهمیت حوزه اقتصاد ایران است زیرا تامین کننده امنیت غذایی، رفاه، درآمد و رشد اقتصاد ملی به شمار می‌رود که در صورت بکارگیری روش‌های علمی و صنعتی در تولیدات این بخش می‌توان علاوه بر تامین نیازهای داخلی با صادرات بخشی از محصولات آن برای کشور ارزی آوری و تولید ثروت کرد.
وی با استناد به آمار رسمی مبنی بر وجود ۱۶.۵ میلیون هکتار اراضی کشاورزی در کشور اضافه کرد: از این مقدار فقط ۶ میلیون هکتار آن آبی و بقیه دیم است و همین نسبت در گلستان وجود دارد و حدود ۲ سوم اراضی کشاورزی استان به‌صورت دیم کشت می‌شود.
تفاوت بهره‌وری کشاورزی در ایران و کشورهای پیشرفته
محمدی ادامه داد: باوجود اینکه ارزش اقتصادی بخش کشاورزی در کشورهای پیشرفته بسیار بالا است اما این ارزش در کشور ما بین ۲ تا چهار درصد است در واقع مقدار تولیدی که مثلا یک کشاورز در کشور پیشرفته از یک هکتار زمین به دست می‌‍آورد قابل مقایسه با همان مقدار محصول در ایران نیست.
این استاد دانشگاه گنبدکاووس، یکی از ایرادت به کشاورزی ایران را شیوه سنتی (گسترده) و غیرعلمی دانست و گفت: خودکفایی در تولیدات کشاورزی به عنوان یکی از هدف‌گذاری‌های مهم پس از پیروزی انقلاب، سیاست درستی نبود و شاید در مواقعی مثل تحریم و جنگ یا در صورت برخورداری از شرایط اقلیمی مناسب و بارش کافی مطلوب بود اما بدون توجه به توانمندی‌های زیست محیطی طی سال های گذشته کشاورزی سنتی را با هدف رسیدن به خودکفایی توسعه دادیم و کشور را در خطر نابودی منابع آبی زیرزمینی که طی فرایندی هزاران ساله بوجود آمدند، انداختیم.
وی افزود: واقع بودن کشور در منطقه خشک و کم باران کره زمین یک بحث و امری بدیهی است که باید مورد توجه جدی متولیان بخش کشاورزی قرار گیرد. علاوه بر آن ایران با پدیده خشکسالی روبرو شده که ممکن است هر چند سال یکبار یا بصورت مستمر چند ساله رخ دهد و پس از آن دوباره شرایط ترسالی داشته باشیم با این حال به سبب خشک بودن ایران باید نسبت به اصلاح شیوه‌های کشت و زرع بازنگری کرد.
محمدی با بیان اینکه رویکرد رسیدن به خودکفایی و امنیت غذایی مهم است اما نباید به هر قیمتی آنرا اجرا کنیم، اضافه کرد: براساس آمار ارائه شده اکنون از ۷۸ درصد پهنه سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌کنیم که رقم بسیار بالایی است و حاصل آن کاهش شدید ذخیره سفره‌ها و پدیده فرونشست زمین در دشت‌های کشور بوده است.
وی، تبعات اجتماعی و امنیتی مانند مهاجرت روستاییان به شهرها و خالی شدن روستاها در برخی استان‌ها مانند سیستان و بلوچستان و خراسان‌ها یا مهاجرت از استان‌های مرکزی و اصفهان به استان‌های شمالی گیلان و مازندران و یا اختلافاتی که بین مردم برخی استان‌ها رخ می دهد را از مهمترین عواقب و چالش‌های برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و فرونشست دشت‌ها برشمرد.
ورشکستگی آب در ایران
عضو هیات علمی دانشگاه گنبدکاووس ادامه داد: میزان بارندگی سالانه ایران یک سوم میانگین ۸۶۰ میلی‌متر جهانی یعنی حدود ۲۳۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر است و در کنار آن خشکسالی هم تشدید شده بنابراین برداشت بی رویه از منابع آبی زیرزمینی به جای مدیریت منابع آبی سطحی درحوزه کشاورزی سبب شده که کارشناسان بحث ورشکستگی آب در ایران را مطرح کنند.
محمدی، توسعه کشاورزی فشرده یا صنعتی مانند کشت‌های گلخانه‌ای یا متراکم، کشت محصولات با نیاز آبی کم یا جایگزین کردن کشت گیاهان دارویی به جای برخی محصولات زراعی در گلستان بویژه مناطق شمالی آن، بهبود روش‌های آبیاری نوین به جای شیوه غرقابی و فرهنگ سازی برای جلوگیری از اتلاف مواد غذایی که در ایران رقم بالایی دارد را از راهکارهای اصلی برای مقابله با کم آبی و خشکسالی در کشور و استان گلستان برشمرد.
وی گفت: مسوولان متولی و رسانه‌ها باید میزان مصرف آب برای تولید هر کیلوگرم محصولات مختلف کشاورزی مثل برنج، گوشت و میوه‌ها را برای مردم و کشاورزان بیان کنند چون اگر مردم و کشاورزان به اهمیت این موضوع پی ببرند بدون تردید در شیوه‌ها و نوع کشت و مدیریت مصرف مواد غذایی تجدید نظر خواهند کرد.
محمدی اضافه کرد: درمناطق شمالی گلستان از جمله گنبدکاووس کشت هندوانه با نیاز آبی بالا صورت می‌گیرد درحالی که باید مزارع این مناطق که عموما خشک هستند را با فرهنگ و اعتماد سازی بین کشاورزان به کشت گیاهان دارویی که ارزش افزوده بالایی دارد، اختصاص داد.
وی بابیان اینکه کشاورزی می‌تواند اساس و رکن توسعه و خودکفایی کشور قرار گیرد اما نه به هر قیمت و شرایطی تصریح کرد: علاوه بر راهکارهای ارائه شده، باید بخشی از اشتغال موجود در بخش کشاورزی گلستان باتوجه به ظرفیت‌های این استان به بخش گردشگری و صنایع دستی منتقل شود تا برای مردم اشتغال ایجاد گردد.
خطر نشست زمین در دشت های گرگان و گنبد
یکی دیگر از استادان دانشگاه کشاورزی گنبدکاووس (گروه مرتع و آبخیزداری) نیز معتقد است: به سبب روش‌های سنتی و نادرست کشاورزی در گلستان، زنگ خطر نشست زمین و شور شدن آب‌های زیر زمینی در دشت‌های گرگان و گنبدکاووس به صدا درآمده که باید برای مقابله با آن نسبت به تغییر شیوه‌های این بخش اقدام کرد.
مجتبی قره محمودلو بابیان اینکه آب‌های زیرزمینی مهمترین منبع آبی برای مصارف مختلف در دشت گرگان و گنبد است گفت: براساس آمار فائو بیش از ۹۰ درصد آب زیرزمینی که استحصال می‌شود در بخش کشاورزی مصرف می‌گردد که در دهه‌های اخیر حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق مجاز و غیرمجاز سبب شده سطح آب های زیرزمینی کشور و استان کاهش پیدا کند.
وی نقش شرایط اقلیمی و احداث سدها برروی سرشاخه‌های رودخانه‌ها را که سفره‌های زیرزمینی مناطق دشت ازآن تغذیه می‌کنند را مهم دانست و افزود: باتوجه به قرار گرفتن آب‌های شور در زیر سفره‌های زیرزمینی از جمله دشت گرگان و گنبد، افت سطح آب‌های زیرزمینی سبب برهم خودرن تعادل آب شیرین و شور و ورود آب شور به چاه‌های منطقه شده است.
قره محمودلو اضافه کرد: باتوجه به اینکه مخازن آب زیرزمینی مناطق دشتی گلستان درحال تخلیه شدن و فرونشست هستند در آینده‌ای نزدیک باید منتظر پدیده‌ها فرونشست‌ها و شکاف‌هایی همانند دشت ورامین در استان باشیم.
وی، صادر نشدن مجوز حفر چاه جدید برای اهداف مختلف در مناطق دشت، برخورد قانونی با متصدیان حفر چاه‌های غیرمجاز در منطقه و پلمب چاه‌های غیرمجاز توسط سازمان‌ها و ارگان‌های ذیربط، تغییر الگوی کشت در مناطق دشت و تضمین خرید محصول جایگزین توسط جهادکشاورزی، اجرای دقیق طرح تعادل بخشی توسط شرکت آب منطقه‌ای گلستان و جهادکشاورزی و تدوین برنامه ویژه برای فرهنگ‌سازی استفاده از آب به خصوص توسط کشاورزان و آشنایی آنها با خطرات ناشی از افت سطح آب زیرزمینی (نظیر نشست زمین و شور شدن آب زیرزمینی را از جمله راهکارهای مقابله با کم آبی و خشکسالی در گلستان برشمرد.
این عضو هیات علمی دانشگاه گنبدکاووس استفاده از آب دریای خزر برای مصارف کشاورزی توصیه نمی‌شود زیرا اکنون بیلان آب این دریا منفی شده و عقب نشینی خط ساحلی و خشک شدن خلیج گرگان نیز شاهد این ادعا است که در صورت برداشت از آب دریا، فراگیری پدیده ریزگردها در گلستان افزایش خواهد یافت.
وی اضافه کرد: استفاده از آب‌های لب شور نواحی شمالی گلستان نیز توصیه نمی‌شود زیرا این منابع که به شکل تالاب بوده و یا تغذیه کننده این پهنه‌های آبی هستند، درصورت استفاده و با توجه به خشکسالی‌های اخیر و برهم خوردن بیلان آبی به خشک شدن تالاب‌ها و در نهایت وقوع پدیده ریزگردها در استان منجر خواهد شد.
عضو دیگر هیات علمی دانشگاه گنبدکاووس و استادیار رشته باغبانی نیز به ایرنا گفت که از نظر کشت محصولات (الگوی کشت) و مصرف آب در گلستان هیچ برنامه‌ای وجود ندارد و این موضوع مهم همانند دیگر استان‌ها در این استان نیز رها شده است.
فاجعه حفر چاه برای کشت شالی
حسین حسینی مقدم افزود: اکنون در گنبدکاووس و مینودشت هر چند صد متر یک چاه عمیق یا نیمه عمیق برای کشت محصولات با نیاز آبی بالا مانند شالی حفر می‌شود که یک فاجعه است.
وی بابیان اینکه آب‌های زیرزمینی سرمایه هزاران ساله ملی است و باید مصرف آن مدیریت شود، اضافه کرد: افراد با بالا آوردن این آب‌های ارزشمند که بیشتر آن نیز به سبب دمای بالای منطقه تبخیر می‌شود، برای کشت استان گلستان را با سرعت به سمت خشک شدن پیش می‌برند.
حسینی مقدم ادامه داد: برخی زمین داران بزرگ در منطقه هرسال حجم زیادی از اراضی خود را به کشت شالی اختصاص می‌دهند و چون پول کافی دارند، هر سال چاه‌های خود را عمیق تر کرده یا چاه جدید حفر و با این اقدام منابع با ارزش آب زیرزمینی را خشک می‌کنند.
این عضو هیات علمی دانشگاه گنبدکاووس با تاکید برضرورت جلوگیری و ممنوع کردن کشت شالی در گلستان گفت: مسوولان متولی باید از نقطه نظرات استادان و کارشناسان دانشگاه در ارائه راهکارهای علمی برای مقابله با کم آبی و خشکسالی بیشتر استفاده کنند در غیر این صورت با رویه فعلی در چند سال آینده گلستانی خشک و بی آب خواهیم داشت.
وی افزود: ما اجازه نداریم منابع آبی زیر زمینی خود را بی‌رحمانه برای کشت‌های غیرضروری با نیاز آبی بالا مصرف کنیم بلکه باید با اصلاح الگوی کشت، اصلاح شیوه‌های آبیاری و توسعه باغداری‌های علمی و نوین علاوه بر مدیریت مصرف آب، مصرف نهاده‌های کشاورزی و سموم شیمیایی را تا یک سوم کاهش دهیم.
حسینی مقدم از آمادگی خود و دانشگاه برای برگزاری نشست‌هایی تخصصی با متولیان و آموزش‌های ترویجی به کشاورزان خبر داد و گفت: اگر شیوه‌های علمی و نوین را در کشاورزی اجرا نکنیم، علاوه بر از دست دادن منابع آبی، محصولات تولیدی ما که به بازارهای جهانی صادر می‌شود، برگشت خواهد خورد.
همچنین ابراهیم غلامعلی پور علمداری دیگر عضو هیات علمی دانشگاه گنبدکاووس معتقد است که ترویج کشت گیاهان دارویی که ارزش اقتصادی بالایی نیز دارد باتوجه به شرایط اقلیمی گلستان از بهترین راهکارها برای مدیریت منابع آبی فعلی و مقابله با کم آبی و پدیده خشکسالی است.
وی افزود: توجه به توسعه کشت گیاهان دارویی علاوه بر کاهش مصرف نهاده‌های کشاورزی (کود و سم) و ایجاد درآمد برای مردم، می توان از آلودگی‌های زیست محیطی ناشی از مصرف بالای انواع کود و سموم شیمیایی و خطرات آن بر سلامت انسان نیز جلوگیری و از سایر اندام‌های گیاهان دارویی برای مصارف دیگر یا تقویت زمین به عنوان کود طبیعی استفاده کرد.
به هرحال آنچه مهم و مسلم است، کم آبی و پدیده خشکسالی تهدید جدی بر کشاورزی گلستان و ساکنان آن به شمار می‌رود و اگر برای مقابله با آن برنامه‌ریزی اصولی و علمی صورت نگیرد شاید فردا دیر باشد.
گرچه در هر یک از راهکارهای ارائه شده توسط استادان دانشگاه مانند اصلاح الگوی کشت، توسعه کشت‌های گلخانه‌ای، استفاده از شیوه‌های آبیاری نوین، توسعه باغداری و کشت گیاهان دارویی و نیز پلمب چاه‌های غیرمجاز توسط متولیان جهاد کشاورزی این استان شمالی اجرا می شود اما سرعت آن کُند بوده و باید به آن شتاب بیشتری داده شود.
