تولید به قیمت هدررفت آب/ جای خالی تکنولوژی در حوزه کشاورزی
تولید محصولات کشاورزی که بالغ بر ۹۰ درصد از آب کشور را مصرف می‌کند، اگر به روش سنتی انجام بگیرد صرفا به هدررفت آب منتهی می‌شود در نتیجه این بخش نیازمند تغییر و تحولی است تا بتوانیم آب باقی مانده کشورمان را حفظ کنیم.
با سیر دنیا به سمت تکنولوژی‌های برتر و پیشرفته در عرصه‌های مختلف، تحولات عظیمی نیز از سوی کشورها برای دستیابی به این سیستم‌های جدید در حال پیدایش و اجرایی شدن است.
بخش کشاورزی نیز که همپای سایر عرصه‌ها پیشتاز تحول بوده و علاوه بر اهمیتی که در تهیه امنیت غذایی و تولید محصولات باکیفیت برای تداوم حیات بشر دارد و اشتغال درصد بالایی از جمعیت روستایی را به خود اختصاص داده است، به مرور به سامانه‌ها و سیستم‌های جدیدی تجهیز می‌شود.
این بخش در کشور ما طی سال‌های گذشته تحولات عظیمی را شاهد بوده و در این راستا تجهیز مزارع و باغات به انواع سیستم‌های نوین آبیاری، ماشین آلات جدید و … انجام گرفته است اما با این حال هنوز خیل عظیمی از روستا نشینان کشور که اغلب به کشاورزی مشغول هستند، هنوز با یکسری از این فناوری‌های نو آشنایی ندارند.
فناوری‌های جدید باعث شده انسان تنها با زدن یک دکمه در تلفن همراه خود و نشستن در خانه بتواند مزرعه چند هکتاری خود را آبیاری کند و یا وضعیت دما، رطوبت و رشد گیاهان خود در گلخانه را با فاصله چندین کیلومتری از آن و هر موقع که بخواهد رصد کند.
این نوع فناوری‌ها البته هزینه بالایی را برای کشاورزان تحمیل می‌کند اما در مقابل ارتقای کیفیت و کمیت محصول، بهبود و حفظ وضعیت حاصلخیزی خاک، مصرف بهینه منابع و … که در نتیجه بهره گیری از آن‌ها به دست می‌آید، بسیار ناچیز است.
در کشاورزی، نهاده‌ها و عوامل تولید مشخص و متعددی دخیل هستند که یکی از این عوامل تولید که بیشترین نقش را نیز در کشاورزی ایران ایفا می‌کند، آب است. با توجه به شاخص‌های بارندگی ایران و پراکندگی بارش‌های شمال تا جنوب کشور، می‌توان گفت که کمبود آب، مهمترین محدودیت در کشاورزی ایران به شمار می‌آید.
این کمبود، ضرورت بهره گیری از سیستم‌های نو برای کاهش هر چه بیشتر آب مصرف شده در اراضی کشاورزی کشور را یادآوری می‌کند در حالی که در کشور ما علاوه بر استفاده از آب سد که از زمان هخامنشیان در ایران معمول بوده، همواره بهره گیری از چاه‌های قدیمی نیز مورد توجه بوده است.
و امروزه علی رغم مواجهه با بحران کم آبی، با افزایش بی رویه تعداد چاه‌های عمیق و نیمه عمیق دست و پنجه نرم می‌کنیم که تنها طی ۴۰ سال اخیر، تعداد چاه‌های کشور از ۵۰ هزار حلقه به ۹۰۰ هزار حلقه چاه افزایش داشته که اغلب هم بدون رعایت حریم بوده است.
می‌توان گفت که بالغ بر ۹۵ درصد از دشت‌های کشور و یا بیشتر درگیر بحران آبی هستند با این حال، ارتفاع چاه‌های کشور عمیق تر شده و دسترسی به آب هر روز در حال سخت تر شدن است. از ۵۰ میلیون هکتار اراضی مستعد کشاورزی کشور نیز حدود یک سوم (۱۶ میلیون هکتار) در دست کشت است، که یک سوم آن به کشت آبی و دو سوم به کشت دیم اختصاص دارد.
شش میلیون هکتار اراضی آبی و ۱۰ میلیون هکتار اراضی دیم داریم اما آنچه که از شرایط تغییر اقلیم طی سال‌های اخیر می‌توان دریافت این است که کشورمان به سمت خشک شدن رفته و وضعیت بحرانی اراضی در آینده تشدید می‌شود.
برای جلوگیری از بحران بخش کشاورزی که در نتیجه بحران کمبود آب در حال رخ دادن است، می‌توان به فناوری تکیه کرد. چرا که بازده آبیاری مزارع به روش سنتی حدود ۳۰ درصد است یعنی از هر ۱۰۰ لیتر آبیاری فقط ۳۰ لیتر به درد مزرعه می‌خورد و ۷۰ لیتر دیگر پرت و نابود می‌شود.
از جمله معایب آبیاری سنتی (کرتی و غرقآبی) نیز می‌توان به شسته شدن خاک که باعث از بین رفتن عناصر غذایی مهم خاک در یک منطقه و فقر شدن آن می‌شود، اشاره کرد. هم‌چنین وقتی آب بیش از حد وارد یک مزرعه شود، با توجه به این‌که چند روزی این آب در مزرعه باقی مانده و خاک را گلی می‌کند، ریشه گیاهان نمی‌توانند نفس بکشند و دچار خفگی و در نهایت نابودی محصول می‌شود.
برای رفع این معضلات که خیل عظیمی از کشاورزان کشور با آن درگیر هستند اما نمی‌توانند راهی برای رفع آن بیابند، می‌توان به سیستم آبیاری تحت فشار اشاره کرد.
سیستم آبیاری تحت فشار در بخش کشاورزی که به عنوان یکی از سیستم‌های نوین آبیاری به شمار می‌رود، دارای انواع مختلفی است که کارشناسان توصیه می‌کنند برای حصول اطمینان از نتیجه بهتر در کشت و زرع و مصرف بهینه نهاده‌ها از این نوع سیستم‌ها استفاده شود.
این نوع سیستم که کارکرد بسیار مهمی را در جهت کاهش مصارف آبی مزارع و باغات برعهده دارد، طی سال‌های اخیر به کمک کشاورزان آمده و توانسته رضایت آن‌ها را جلب کند. سیستم آبیاری تحت فشار در واقع شامل دو نوع آبیاری بارانی و قطره‌ای می‌شود.
در روش بارانی، با استفاده از تجهیزاتی و لوله‌هایی که وجود دارد، آب هم‌چون باران بر سر محصولات فرود می‌آید و از این طریق می‌توان به راحتی میزان آب مورد استفاده را کنترل و حتی اندازه گیری کرد. این روش باعث می‌شود تا آب به صورت یکنواخت در مزرعه پخش شود که یکی از دغدغه‌های کشاورزان نیز این امر بوده و از طرفی تلفات آب نیز بسیار کاهش می‌یابد.
آبیاری بارانی که خود انواع مختلفی با اشکال مختلفی برای انواع زمین‌های کشاورزی دارد، بیشتر در مزرعه‌های غلات، گیاهان صنعتی، سبزی و صیفی و … به کار گرفته می‌شود.
در روش آیباری قطره‌ای نیز ابتدا آب از صافی‌ها و فیلترهای مخصوصی عبور کرده و سپس به وسیله لوله‌های زیرزمینی یا روزمینی و استفاده از قطره چاکان‌ها، هم‌چون نامش به صورت قطره قطره پای گیاه می‌ریزد.
در این نوع روش می‌توان حتی کود را با آب مخلوط کرد و به صورت محلول به گیاه تزریق کرد که در نهایت منجر به مصرف بهینه کود نیز می‌شود. این سیستم هم‌چنین باعث می‌شود تا در کنار عدم اتلاف آب، بتوان از تبخیر آب نیز جلوگیری کرد و در واقع به بهره وری بالایی در آبیاری رسید.
آبیاری قطره‌ای را می‌توان در انواع زمین‌های کشاورزی استفاده کرد و کاربرد آن برای آبیاری باغات،گیاهان جالیزی در خاک‌های مختلف و حتی زمین‌های ناهموار اهمیت بیشتری دارد.
از فواید آبیاری به روش تحت فشار و دو روش این سیستم می‌توان به جلوگیری از فرسایش خاک و جلوگیری از سرمازدگی گیاهان و درختان اشاره کرد و حتی در صورت استفاده از این سیستم‌ها، بروز آفات و بیماری‌های گیاهان بسیاری کاهش می‌یابد و منجر به تولید محصول بیشتری می‌شود.
هزینه بکارگیری و خریداری این نوع سیستم‌ها برای زمین‌های کشاورزی ممکن است در نگاه اول برای کشاورزان بالا باشد اما باید دانست که بهره گیری از آن‌ها باعث چه مزایایی در باغات و اراضی شده و چقدر در تولید محصول باکیفیت و کمیت بالا کمک می‌کند و نمونه این موضوع را نیز می‌توان در کشاورزانی که از این نوع آبیاری‌ها بهره گرفته‌اند، مشاهده کرد.
روش‌های دیگری نیز وجود دارد که بدون نیاز به سیستم خاصی و فقط با یکسری اعمال بر روی زمین بتوان، آبیاری سطحی را انجام داد. مثل آبیاری نواری و شیاری، که از این طریق، آب در یک مسیر مشخص (به صورت نواری یا شیارهایی در سطح مزرعه) جریان می‌یابد و حداقل از یکسری مشکلات آبیاری سنتی می‌کاهد.
بنا بر گفته‌ی فریبرز عباسی مشاور وزیر و مجری طرح سامانه های نوین آبیاری وزارت جهاد کشاورزی، تاکنون بیش از ۲.۵ میلیون هکتار اراضی کشاورزی کشور به انواع سامانه‌های نوین آبیاری تجهیز شده و بیش از ۵۰ درصد این سطوح در ۱۰ سال اخیر انجام گرفته است.
عباسی در گفت‌وگویی، اجرای سامانه‌های نوین آبیاری را تا کاهش ۴۰ درصدی در مصرف آب آبیاری سودآور دانسته و گفته است که اگر بهره‌بردار به درستی از ظرفیت سامانه‌ها استفاده کند دستیابی به این عدد به راحتی امکان‌پذیر است.
وی کاهش مصرف انرژی، کاهش مصرف آب، افزایش عملکرد، افزایش بهره‌وری و افزایش اشتغالزایی را از مزایای طرح اجرای سیستم‌های آبیاری در اراضی کشاورزی دانسته است. ما حتی در لوازم و تجهیزات سامانه‌های آبیاری به خودکفایی دست پیدا کردیم و بیش از ۹۵ درصد تجهیزات سامانه‌های آبیاری در داخل کشور تولید می‌شود.
تجهیز ۲۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی و مراتع مناطق مرزی آذربایجان شرقی به سیستم‌های نوین آبیاری در دوران کرونا
اکبر فتحی، رئیس سازمان جهادکشاورزی آذربایجان شرقی نیز در گفت‌وگو با خبرنگاران، اظهار کرد که بخش کشاورزی در حادترین شرایط کرونایی نیز به تولید می‌پردازد به گونه‌ای که حدود ۲۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی و مراتع مناطق مرزی به سیستم‌های نوین آبیاری مجهز شده است. بیش از ۷۸ هزار هکتار از اراضی استان نیز تا پایان سال ۹۹ مجهز به سیستم آبیاری تحت فشار شده‌اند.
وی با اشاره به بومی سازی پروتکل‌های بهداشتی گفته است که بخش کشاورزی غذای مورد نیاز جامعه را تامین می‌کند و از طرفی زیرمجموعه‌های مختلف آن مانند مرغداری‌ها، دامداری‌ها، گلخانه‌ها و یا مزارع و باغات با موجودات زنده‌ای سروکار داشته که باید مورد مراقبت افراد قرار گیرند.
به گفته‌ی وی، میزان کل شبکه‌های آبیاری از ابتدای شکل گیری وزارت فلاحت تا سال۹۳ در حدود ۴۳ هزار هکتار بوده که از این تاریخ به بعد اجرای ۲۰ هزار هکتار سیستم آبیاری نوین تنها در منطقه‌ی ارس اتفاق افتاده است.
متاسفانه بخش کشاورزی ما از لحاظ سنتی بودن و خرده مالکی در مشکل به سر میبرد چرا که اثبات شده است، بهره گیری از روش‌های سنتی نه تنها منجر به مصرف بی رویه نهاده‌ها می‌شود بلکه نابودی آن‌ها را به دنبال دارد و از طرفی هر چقدر مساحت اراضی کوچکتر باشد، بهره وری کاهش یافته و صرفه اقتصادی ندارد که یک کشاورز بتواند از آن کسب درآمد کند. این موارد باعث شده که برخی از کشاورزان فقط مصرف کننده تولیدات خود باشند و برخی دیگر طی سال‌های گذشته کشاورزی را رها کنند.
با تداوم بکارگیری روش‌های سنتی در مقیاس‌های کوچک اراضی می‌توان گفت که آینده کشاورزی کشور رو به نابودی است و امنیت غذایی کشور به شدت در حال تهدید است، حال آن که مکانیزه کردن بخش کشاورزی با ادغام اراضی کوچک، تنها راه جلوگیری از این بحران است.
وزارت جهادکشاورزی در این راستا تلاش می‌کند تا با افزایش ضریب مکانیزاسیون کشاورزی کشور و تشویق بهره برداران به ادغام مزارع خود، از فاجعه در پیش روی کشور جلوگیری کند، هرچند برنامه‌های جهادکشاورزی در این راستا در حال پیگیری است اما انتظار می‌رود که حمایت دولت از کشاورزان برای روی آوردن این قشر زحمتکش به استفاده از فناوری‌های جدید هر چه بیشتر ارتقا یابد.
با توجه به این‌که کشاورزان بسیاری از قشر بیسواد و دارای تحصیلات کم هستند نیز نقش مروجان کشاورزی اهمیت بیشتری می‌یابد تا این کارشناسان، با بیان و آشکارسازی صریح تکنولوژی‌های موجود و روش‌های جدید کشاورزی، سهم خود را در بهبود وضعیت کشاورزی و بحران کمبود آب ایفا کنند.
