بحران کم‌آبی در دشت ترشیز خراسان رضوی
پدیده خشکسالی افزون بر ۲ دهه است که دامنگیر خراسان رضوی، به ویژه نواحی خشک‌تر جنوبی آن همچون منطقه ترشیز شامل شهرستان‌های کاشمر، بردسکن و خلیل‌آباد شده است و بر اثر آن روز به روز سطح آب‌های زیرزمینی و کیفیت آن کاهش یافته و حتی سطح زمین در بسیاری از نقاط فرونشسته است.
بارش‌های قابل‌توجه و بعضاً سیل‌آسای فروردین‌ماه ۹۸ و اوایل سال ۹۹ باعث شد تا همه شادمان از پایان خشکسالی به روزهای ترسالی پیش رو چشم امید داشته باشند اما این روزها منطقه ای که اقتصاد آن بر پایه کشاورزی و دامپروری استوار است؛ کم‌بارش‌ترین سال زراعی خود را تجربه می کند.
رییس اداره هواشناسی کاشمر در تحلیلی از وضعیت بارندگی این شهرستان گفت: از ابتدای سال زراعی جاری – یکم مهرماه سال ۹۹- تا شانزدهم اردیبهشت امسال میزان بارش ثبت شده در ایستگاه کاشمر ۱۴۵ میلیمتر بوده است که نسبت به مدت مشابه سال زراعی قبل ۵۷ درصد و نسبت به مدت مشابه دوره آماری بلندمدت ۲۱ درصد کاهش نشان می دهد.
علی اصغرزاده با بیان اینکه از ابتدای سال زراعی جاری، میانگین دما نیز نسبت به مدت مشابه سال زراعی قبل ۳.۷ درجه سانتیگراد کاهش داشته است؛ افزود: سال زراعی جاری نسبت به سال قبل از آن سردتر شده است.
وی عنوان کرد: اگر چه متوسط دمای استان از ابتدای فصل زراعی تا ۱۶ اردیبهشت امسال ۷.۱ درجه سانتیگراد بوده است اما کاشمر میانگین دمای ۸.۳ درجه را داشته که از متوسط استان ۱.۲ درجه گرمتر بوده است.
تغییر اقلیم را باید جدی گرفت
رییس اداره هواشناسی کاشمر بیان کرد: با توجه به تغییرات آهنگ بارشی که ناشی از تغییرات اقلیمی است، از ابتدای فروردین پارسال تا روز ۱۷ آن ماه ۷۶ میلیمتر بارش در این شهرستان ثبت شده بود در صورتی که از ابتدای فروردین امسال تا هفدهم میزان بارش این منطقه صفر بود و این در حالی است که تا شانزدهم اردیبهشت ماه سال جاری نیز تنها ۵.۴ میلیمتر بارش داشتیم و حال آنکه این رقم تنها در ۱۶ روز نخست اردیبهشت پارسال ۳۱ میلیمتر بارندگی به ثبت رسیده بود.
اصغرزاده، تغییرات میزان و زمان بارش‌ها را ناشی از تغییرات و عملکرد جوی و تغییرات اقلیمی دانست و گفت: نباید خوش‌بین بود که اگر در سال زراعی بارش مناسبی را ثبت می‌کنیم در سال زراعی بعد هم همین وضعیت را خواهیم داشت.
وی تأکید کرد: در وضعیت موجود باید برای مدیریت صحیح مصرف آب، بیشترین توجه را نسبت به قبل داشته باشیم.
مرگ تدریجی دشت‌های ترشیز
منطقه ترشیز که زمانی وجود رودهای پرآب در آن در تمامی فصل سال زبانزد بوده است، نزدیک به ۲ دهه است که با فرآیند پرشتاب فرونشست دشت‌ها مواجه شده است.
کم‌آبی و کاهش دبی مستمر آب ۲۴۴ حلقه چاه عمیق و نیمه‌عمیق، ۲۲۰ رشته قنات، ۱۸۸ دهنه چشمه و ۳۲ رودخانه فصلی دایر در کاشمر خبر از مرگ تدریجی دشت های ترشیز می دهد.
یک کارشناس حفاظت آب و خاک گفت: بر اساس ارزیابی‌های انجام شده، سالانه ۲۰ سانتیمتر بر میزان نشست دشت کاشمر، ناشی از خشکسالی و برداشت‌های بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی افزوده می‌شود.
هادی معماریان با اظهار تأسف از اینکه می‌توان گفت، مرگ تدریجی دشت‌های این خطه از کشور، پدیده ناگوار و نامبارکی است که آرام‌آرام این محدوده از کشور را با مرگ و خاموشی هم‌نشین می‌سازد، افزود: بر اساس اظهارات بسیاری از کارشناسان حوزه تغییر اقلیم، نه تنها بارندگی‌های زیاد در یک سال نشان‌دهنده پایان دوره خشکسالی نیست بلکه خشکسالی و ترسالی یک پدیده متناوب است که ممکن است در یک یا چند سال پشت سرهم با آن مواجه باشیم.
این استاد دانشگاه عنوان کرد: نتایج مطالعات سه دهه اخیر در منطقه حاکی از کاهش ۷ میلی‌متری بارش ها و در مقابل افزایش ۱.۳ درجه سانتیگرادی دما، برای کاشمر است همچنین در سال‌های اخیر، نوع اقلیم در فصل زمستان که دوره مرطوب اصلی سالانه منطقه محسوب می‌شود، به‌سوی اقلیمی خشک‌تر گرایش نشان داده است.
معماریان تصریح کرد: مطالعات پیش‌بینی تغییر اقلیم تا سال ۲۱۰۰ در منطقه نیز حاکی از کاهش بارش‌های پاییزه و زمستانه، افزایش دمای زمستانه، افزایش بارش‌های حدی و سیل‌آسا در بهار و تابستان است.
معماریان افزود: به‌رغم اینکه بیشتر با خشکسالی مدیریتی روبه رو هستیم تا با خشکسالی هواشناسی اما متأسفانه تاکنون کار مشخص و تأثیرگذاری برای سازگاری با خشکسالی و تغییر اقلیم در منطقه انجام نشده است.
وی با انتقاد از اینکه تاکنون سند سازگاری با کم‌آبی در منطقه اجرایی نشده و همه چیز در حد حرف باقی مانده است، مهم‌ترین و بهترین راه برای سازگاری با شرایط و کمتر کردن اثرات مخرب خشکی و تغییر اقلیم را “مدیریت مشارکتی منابع و مصارف آب” و پیاده‌سازی الگوی توسعه پایدار دانست.
رییس مرکز آموزش عالی کاشمر گفت: الگوی مدیریت مشارکتی به‌عنوان پیشنهادی برای منطقه ترشیز باید دربرگیرنده بخش‌های برنامه‌ریزی مقدماتی و تحلیل وضع موجود، برنامه‌ریزی راهبردی و پیاده‌سازی نقشه راه باشد.
معماریان عنوان کرد: در بخش اول باید اهداف پروژه تبیین شده، گروداران و نقش آن‌ها تحلیل شده، اسناد بالادستی بررسی و کمیته‌های راهبردی و تسهیلگران شکل گیرند و در بخش دوم نیز باید منابع و مصارف آب در محدوده مطالعاتی لیست شده و وضعیت اجتماعی و اقتصادی، زیست‌محیطی و کشاورزی منطقه تحلیل شود.
وی بیان کرد: یکی از مهم‌ترین راهبردهای مدیریت مشارکتی شناخت نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها است که در این منطقه نیز باید اجرا شود.
وی پیشنهاد داد که کمیته راهبری پروژه متشکل از نهادهایی مانند معاونت فنی و اجتماعی استانداری، آب منطقه‌ای، جهاد کشاورزی و دانشگاه تشکیل شود و دانشگاه‌ها و سمن‌های منطقه و جوامع محلی نقش کلیدی در اجرای طرح داشته باشند.
ضرورت جلوگیری از برداشت بی‌رویه آب
شک نداریم که بحران آب جدی است. در اکثر مناطق، از جمله دشت‌های منطقه ترشیز سطح آب شدیداً پایین افتاده است. در واقع می‌توان گفت؛ خشک شدن قنات‌ها، از بین رفتن درختان، بیکاری عده زیادی از کشاورزان و روی آوردن به شغل‌های کاذب، درصد قابل‌توجهی از علل مهاجرت شدید روستاییان به شهرها و تراکم و بیکاری جمعیت در شهرها از عواقب خشکسالی مداوم در منطقه ترشیز است.
پژوهشگر ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی کاشمر هم افت آب‌های زیرزمینی را عامل نشست‌های بسیار زمین در این منطقه دانست و اظهار کرد: نشست‌های زمین به دلیل برداشت‌های بی‌رویه آب از سفره‌های زیرزمینی مشکلات بسیاری را ایجاد می کند که مهاجرت یکی از پیامدهای آن است.
محمد سیرجانی اظهار کرد: به‌جای اینکه از سال‌ها قبل تاکنون برای کشاورزان، فقط روضه کم‌آبی بخوانیم؛ کاش در عرصه عمل کاری جدی انجام می‌شد، زیرا بحران کنونی آب تنها به حوزه آب آشامیدن محدود نمی شود بلکه در حوزه آب غیرشرب هم با چالش‌های بسیار جدی مواجه هستیم.
وی بیان کرد: اگرچه برای هفت درصد آبی که در بخش شرب مصرف می‌شود، قانون داریم ولی برای ۹۳ درصدی که در بخش کشاورزی مصرف می‌شود هیچ قانونی نداریم و حال آنکه باید جلو برداشت بی‌رویه آب در بخش کشاورزی گرفته شود.
وی ادامه داد: متأسفانه بسیاری از مردم هنوز با بحران موجود آشنا نیستند و فکر می‌کنند در زیرزمین، دریایی از آب وجود دارد و در همین شرایط متأسفانه در سال‌های گذشته در برخی استان‌های بحران‌زده صنایعی احداث شده که نیاز به آب بسیار دارد.
این پژوهشگر ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی کاشمر، با بیان اینکه حجم آبخوان‌ها در بسیاری از مناطق روستایی به اتمام رسیده است، اظهار کرد: با فرونشست زمین، در صورت بارندگی امکان نفوذ نزولات آسمانی به زمین وجود ندارد و این نزولات به سیل تبدیل می‌شود.
در این شرایط هرچند برخی برای خروج از بحران بی‌آبی، راه‌حل‌های پیچیده‌ای ارائه می‌کنند، اما در واقع راه‌حل اصلی این است که دیگر در این مناطق، صرفه‌جویی به معنی درست مصرف کردن نیست؛ بلکه باید به سمت کمتر مصرف کردن برویم زیرا اگر مصرف مان را کاهش ندهیم همه متضرر خواهند شد.
