“نخلستان” طرحی برای نجات باغ‌های خرمای بوشهر

به گزارش ایرنا، هرچند نخل از درختان کم توقع در نیاز به آب در مناطق گرمسیری به شمار می‌رود و به مقاومت در برابر کم آبی شهره است اما در صورتی که تشنگی آن برای مدت طولانی اتفاق بیفتد، علاوه براینکه روی کیفیت ثمرش اثر می‌گذارد به مرور زمان باعث خشک شدن و از بین رفتن درخت می‌شود.

این اتفاق در یک دهه اخیر بر اثر خشکسالی متوالی ۱۰ ساله در استان بوشهر رخ داد، طوری‌ که نخل‌های سربر فلک کشیده براثر کم آبی و تشنگی مفرط هر چند قامت خم نکردند اما ایستاده مردند و کام کشاورزانی که با فروش خرمای شیرین این درختان گذران زندگی می‌کردند، تلخ شد.

بررسی سال‌های گذشته نشان می‌دهد کم آبی، خشکسالی و خشک شدن چاه‌ها و چشمه‌ها افزون براینکه شمار زیادی از نخلستان‌های استان بوشهر را از بین برد، بخشی از نخیلات را  نیز دچار افت کیفیت و کاهش میزان تولید محصول کرد.

درخت خرما هر چند از میانگین عمر بیش از ۷۰ سال برخوردار است اما تبعات منفی کم آبی و خشکسالی نه تنها موجب خشک شدن نخل‌های با عمر بالا شد بلکه بسیاری از نخل‌های زیر ۱۰ سال را نیز قبل از ثمر دهی جوان‌مرگ کرد و باعث زیان نخلداران شد.

در زمان حاضر شیوه آبیاری بیشتر نخیلات استان بوشهر به صورت غرقابی است که در گویش محلی به روش استخری مصطلح است، در این روش محدوده زمین به وسیله یک بند خاکی به ارتفاع ۱.۵ متر محصور شده و کشاورزان با توجه به میزان آب دریافتی از شبکه که با دوره آبیاری ۴ تا ۶ ماه است اقدام به پرکردن سطح باغ خود می‌کنند به نحوی که شبیه یک استخر پر از آب می‌شود اما این شیوه آبیاری در این شرایط خشکسالی که استان با محدودیت منابع آبی روبرو است به ۲ دوره آبیاری در سال کاهش یافت طوری که دیگر این شیوه پاسخگوی نیاز نخیلات نیست.

مشکلات آبیاری غرقابی در روزگار کم آبی 

درگذشته‌های دور و سال‌های پربارش نخل‌ها به اندازه کافی آبیاری می‌شدند و متناسب با همان شرایط کیفیت و کمیت محصول خرمای تولیدی نیز قابل توجه بود اما با تداوم خشکسالی هر روز کیفیت محصول کاهش یافت اینها بخشی از سخنان سید عبدالخالق علوی از نخلداران وحدتیه است.

این نخلدار که سال‌ها عمر خود را صرف نخلداری کرده است از سال‌هایی می‌گوید که بارش‌ها خوب بود و نخل‌ها به اندازه کافی آبیاری می‌شدند، در این سال‌ها نخلداران به طور میانگین هر سه ماه یک بار نخیلات خود را آبیاری می‌کردند این درحالی است که امروز وضعیت آبدهی نخیلات بسیار نامناسب است تا جایی که هر۶ ماه یک بار آن هم به سختی آبیاری می‌شوند.

علوی ادامه می‌دهد: هزینه نگهداری نخل از جمله هرس، عملیات گرده افشانی، خوشه آرایی، شخم زدن، هزینه‌های آبیاری و کارگر نسبت به گذشته بسیار بالا رفته در مقابل نیز بیشتر باغ‌ها به دلیل آبیاری نامناسب بسیار ضعیف شده‌اند و محصول آنها کیفیت مطلوبی ندارد طوریکه که در پایان زمان برداشت، با توجه به قیمت نامناسب بازار دخل و خرج باغدار همخوانی ندارد.

به گفته این باغدار، بسیاری از مردم به دلیل خشکسالی و نداشتن امکان رسیدگی مناسب به نخیلات، باغ‌های آبا و اجدادی خود را رها و به شهر مهاجرت کرده‌اند، خیلی‌ها هم که توان مهاجرت ندارند به سختی در روستا زندگی می‌کنند این در حالی است که با سرعت بخشی در اجرای طرح تحول نخلستان حیات دوباره‌ای به نخیلات داده می‌شود.

علوی تاکید می‌کند: تنها دارایی کشاورزان همین نخل‌ها و تنها کار این قشر باغداری است؛ توقع می‌رود دولتمردان به مشکلات روستاییان بیشتر رسیدگی کنند.

محمد جعفر کشاورز از نخلداران قدیمی منطقه وحدتیه نیز در زمینه  شیوه آبیاری غرقابی نخیلات می‌گوید: مصرف آب در این شیوه آبیاری بسیار بالا است و انباشته شدن آب دربندهای آبی که بیشتر خاکی هستند منجر به افت خاک و همچنین گرما نیز باعث تبخیر زیاد و نرسیدن آب مناسب به گیاه می‌شود.

این باغدار که یکهزار و ۲۰۰ اصله نخل دارد معتقد است: در شیوه آبیاری غرقابی علف‌های هرز زیادی رشد می‌کنند این درحالی است که با اجرای شیوه‌های جدید آبیاری افزون براینکه هیچ وقت پای نخل خشک نخواهد بود؛ امکان میانه کاری نیز وجود دارد و بسیاری از هزینه‌ها کاهش می‌یابد.

به گفته این کشاورز هرچند ممکن است در سال اول تغییر شیوه آبیاری، نخیلات با تنش آبی روبرو شوند اما در سال‌های بعد امکان جبران آن وجود دارد و سود دهی نخل چند برابر و مصرف آب به نصف کاهش می‌یابد.

شاید در روزگاری که هنوز روش‌های نوین آبیاری طراحی و اجرا نشده بود آبیاری غرقابی تنها روش سیراب کردن نخیلات به شمار می‌رفت اما در دهه‌های اخیر با توجه به بحران خکشسالی و کم آبی و نبود منابع آب پایدار بویژه در استان گرم و خشک بوشهر این روش دیگر پاسخگو نیست و ارائه شیوه‌های جایگزین و استفاده از روش‌های نوین آبیاری ضروری است.

مصرف بی رویه آب با حجم غیر معمول در سطح باغ، کوبیدگی خاک بر اثر فشار حجم آب روی خاک، خفگی ریشه درخت و افت محصول، ایجاد زه آب و هزینه بسیار زیاد زهکشی، کمبود آب برای آبیاری در زمین‌های پایین دست، افزایش آفت گیاهی و بروز مشکلات زیست محیطی در پائین دست از جمله معایب شیوه آبیاری غرقابی است.

همه این عوامل که کاهش محصول در واحد سطح، منابع آبی موجود و بروز فقر و مشکلات اقتصادی برای کشاورزان منطقه و پدیده مهاجرت را در پی دارد؛ باعث شد تا کارشناسان بخش کشاورزی و شرکت آب منطقه‌ای  استان بوشهر برای نجات نخلستان‌های این استان چاره اندیشی کنند و در همین ارتباط تغییر شیوه آبیاری نخیلات در قالب طرح نخلستان را تدوین کردند.

تغییر شیوه آبیاری مهمترین راهبرد طرح نخلستان 

طرح نخلستان با محوریت تامین آب مطمئن، افزایش راندمان و ارتقا بهره وری آب از طریق انتقال آب با لوله و تغییر شیوه آبیاری سنتی به روش‌های نوین آبیاری، اصلاح، احیا و نوسازی نخیلات موجود، حذف و جایگزینی نخیلات کم بازده و ایجاد اشتغال پایدار در سطح ۳۴هزار و ۲۵۰ هکتار از مزارع و باغ‌های مناطق آبپخش، سعدآباد، دالکی و شبانکاره از توابع شهرستان دشتستان در سال ۹۶ با همت کارشناسان استان بوشهر تهیه و تنظیم و در ستاد اقتصاد مقاومتی استان و کشور به تصویب رسید.

براساس طرح نخلستان قرار شد ضمن اجرای شیوه‌های نوین آبیاری، اصلاح و بازسازی نخیلات درجه ۲، نوسازی و احیای ارقام نخیلات درجه سه، تدوین الگوی کشت و ۵۰ گروه آب‌بر در استان بوشهر تشکیل شود.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر می‌گوید: طرح نخلستان مهمترین دستاورد دولت تدبیر و امید در این استان برای تغییر شیوه آبیاری نخیلات از سنتی به تحت فشار است و  به این وسیله مشکل اساسی و تاریخی آبیاری نخیلات زیر پوشش شبکه آبیاری که به صورت سطحی است، برطرف می‌شود.

به گفته محمد تقی منوچهری برای اجرای طرح نخلستان استان بوشهر یکهزار و ۶۱۰ میلیارد تومان اعتبار پیش بینی شده‌است اما با توجه به اینکه تمام کار سیتم آبیاری تحت فشار به وسیله لوله انجام می‌شود و برای اجرای هر هکتار امروز باید ۴۱میلیون تومان اعتبار هزینه شود، به طور قطع این میزان اعتبار پیش بینی شده به بیش از سه برابر افزایش می‌یابد.

وی معتقد است: با اجرای طرح نخلستان ریشه همه مشکلات مربوط به آبیاری سنتی برطرف و سطح وسیعی از نخیلاتی که عمر اقتصادی آنها به پایان رسیده اصلاح و بر این اساس شبکه‌های آبیاری سنتی مربوط به نخیلات استان که بیش از ۱۰۰ سال عمر دارند، نوسازی می‌شوند.

رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر ادامه می‌دهد: طرح نخلستان با وجود برخی مقاومت‌ها و محدودیت‌های اعتباری اما با همت دولت در دست اجرا است و امسال آبیاری تحت فشار را وارد بخشی از باغ‌های سعدآباد کرده و این نقطه عطفی در توسعه آبیاری نوین در نخیلات دشتستان است.

به گفته منوچهری با اجرای طرح تحول کشاورزی در استان بوشهر پنج هزار و ۵۰۰ فرصت شغلی در این استان ایجاد و به نوعی اجرای این طرح تحولی مهم در اقتصاد کشاورزی دشتستان و نخلداران منطقه دشتستان ایجاد می‌کند.

طرح نخلستان در پنج بخش تدوین  شده‌است. بخش نخست آن مربوط به سد دالکی است که ۱۴هزارهکتار از نخیلات سعدآباد، دالکی و وحدتیه را شامل می‌شود و  بخش دوم این طرح انتقال آب از سد رئیسعلی دلواری به نخیلات آبپخش و کلل به وسیله ۲ خط انتقال ۱۲.۵ کیلومتری حدفاصل سامانه انتقال آب شبکه شبانکاره تا وروردی آبپخش است.

بخش سوم طرح نخلستان شامل اجرای شبکه های آبیاری درجه ۳ و ۴ در سطح ۱۹ هزار هکتار است که احداث این شبکه‌ها در منطقه سعد آباد به وسعت ۲هزار و ۴۰۰ هکتار مراحل پایانی خود را طی می‌کند و عملیات اجرایی بخش درون باغ‌های این منطقه نیز به تازگی آغاز شده‌است و اجرای بخشی از شبکه ۳ و ۴ منطقه آبپخش نیز بزودی عملیاتی می‌شود.

تغییر شیوه آبیاری در سطح ۱۸هزار و ۸۰۰هکتار باغ دیگر بخش طرح نخلستان استان بوشهر است و بر این اساس آبیاری تحت فشار به عنوان شیوه‌ای نوین برای آبیاری نخیلات پیش‌بینی شده‌است که در بخش باغی بیشتر از پاشنده‌های بادی بالا (بابلر) استفاده می‌شود.

هفت هزار و ۴۲۲ هکتار از نخیلات درجه ۲ و ۱۱ هزار و ۱۳۳ هکتار از باغ‌های درجه سه در طرح نخلستان اصلاح و احیا می‌شوند.