راهکار ارتقای صنعت پرورش گوسفند/ اصلاح نژاد بومی به جای واردات

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، با توجه به افزایش قیمت گوشت در روزهای اخیر، اهمیت دامداری و پرواربندی گاو و گوسفند مورد توجه قرار گرفت. البته دامداری از دیرباز در کشورمان وجود داشته و به دلیل شرایط اقلیمی مناسب، گوسفند تأمین‌کننده‌ عمده پروتئین و چربی حیوانی مردم ایران بوده است.

تغییرات جهانی و گرایش به سمت دامداری صنعتی در جهان روند پرورش دام سبک در ایران را نیز متأثر کرد و در برهه‌هایی آن را به فعالیتی نسبتاً غیر اقتصادی تبدیل کرده است، در این میان برخی از شرکت‌ها از جمله شرکت اجداد سپیدان کوثر به منظور استفاده از این ظرفیت تلاش کرده تا با غلبه بر مشکلات حوزه دام سبک ارزش افزوده‌ای در این فعالیت اقتصادی ایجاد کند که می‌تواند تأثیرات مثبتی در صنعت دام سبک کشور داشته باشد.

شرکت اجداد سپیدان کوثر وابسته به سازمان اقتصادی کوثر به تازگی فرایند خالص ­سازی و احیاء نژادهای گوسفند بومی را آغاز کرده است.

بنا به گفته یاسر ترابی، کارشناس دامپروری، نژادهای بومی، خونی تازه در رگ‌های دام پروری کشور خواهد بود؛ چراکه می تواند با شکوفایی این ظرفیت اقتصاد خرد روستایی و عشایری منجر به افزایش بهره وری و جهش تولید شود.

آن طور که کارشناسان می‌گویند، نژادهای بومی ظرفیت‌های بسیار بالای ژنی دارند که می تواند موجب افزایش تولید شود. به چند مزیت نژادهای بومی می‌توان اینگ ونه اشاره کرد: نخست اینکه قدرت تطابق و سازگاری آنها با محیطی که در آن زندگی می‌کنند بالاست، بنابراین کمتر از تنش های محیطی آسیب می بیند دوم اینکه مقاومت شان به بیماری و آفات به ویژه آنهایی که بومی هستند، بسیار بالاست، بنابراین برآیند اینها باعث می‌شود اصلاح و خالص سازی و  پرورش نژادهای بومی عملکرد بهتری نسبت به مشابه وارداتی داشته باشد.

مروری بر عمده مشکلات صنعت دام سبک در ایران

این فعال اقتصادی پیرامون عمده مشکلات صنعت دام سبک گفت: با وجود اینکه پرورش گوسفند و بز در تاریخ ایران سابقه‌ای چند هزار ساله دارد، اما مشکلاتی که در این صنعت وجود دارد، دامنه‌ای گسترده داشته و تا سبک زندگی، تخریب منابع ملی و سست شدن اقتصاد کشاورزی کشیده شده است، امروز دامداری در ایران سه شیوه دارد. روش عشایری، روش خوراک دهی نیمه دستی و روش خوراک دهی کاملاً دستی. با توجه به اینکه، اقلیم ایران عمدتاً خشک و نیمه خشک است و علی رغم اینکه پوشش گیاهی عمده مراتع ایران در مقایسه با مراتع سایر کشور های پر باران کمتر است، ولی گوسفندان بومی ما در همین مراتع هم می‌توانند چرا کند. چنان که هزاران سال هست که دام سبک ما در همین عرصه ها پرورش یافته و توسعه یافته است.

مدیریت چرا که مسئله بسیار مهمی هم هست عمدتاً به صورت تاریخی توسط عشایر انجام می‌شده است. امروز هم در این سیستم تغذیه ای که تأمین حدود ۳۰ درصد پروتئین کشور را بر عهده دارد، ۱۰-۱۲ ماه از سال مراتع تنها منبع تأمین خوراک دام هستند. بنابراین این دام ها از نظر تولید نیازی به اصلاح ندارند زیرا:

-اولاً ارتباط مستقیمی بین وزن تولد و ماندگاری بره وجود دارد، لذا صفت دو قلوزایی مناسب این سیستم پرورشی نیست و از همین روی طی زمان ژن های عامل  دوقلوزایی از این سویه ها حذف شده است.

-ثانیاً زمان زایمان دام اگر در خارج فصل در هنگام جا به جایی وکوچ دامداران اتفاق بیافتد، آسیب خواهد دید  بنابراین خود طبیعت در انتخاب طبیعی این کار را انجام داده که حیوان خارج فصل تولید مثل نداشته باشد. اصلاح مجدد این دام برای دو قلوزایی و تولید خارج فصل درسامانه کوچ رو، بیهوده خواهد بود.

-و در نهایت دنبه ذخیره‌گاه انرژی برای گوسفند در خارج فصل یا زمان کمبود تغذیه و زایش است. اگر دنبه گوسفند حذف شود، نمی‌تواند نیاز بره را بطور کافی تامین نماید و لذا از بین خواهد رفت.

سپردن مدیریت چراگاه ها به بهره برداران اصلی، تنها راه احیای مراتع و دام بومی

ترابی فعال صنعت دام سبک کشور پیرامون ظرفیت مغفول مانده مراتع وسیع ایران و دام سبک بومی گفت: برای حفاظت از مراتع، حفظ سی درصد پروتئین تولیدی توسط عشایر و حفظ سبک زندگی عشایری باید مشکلات مربوط به عرصه مراتع رفع گردد. شرکت سپیدان در راستای انجام مسئولیت اجتماعی خویش در قبال اقشار محروم و دامداران، تلاش کرده راهکارهایی را که از طریق تجربه و ارتباطات گسترده با دامداران حاصل شده را عملیاتی نماید. برای مثال توصیه می‌شود که به صورت بلند مدت برای عشایر پروانه چرا صادر شود و این پروانه ها بر اساس سنجش معیارهای سلامت و ارتقای مرتع هر سال تمدید شوند. یعنی مدیریت مرتع به بهره بردار اصلی سپرده شود. عشایر ما می توانند ضمن چرا دادن دام ها، بذور مقاوم به خشکی و شوری را در مراتع توزیع کنند. از جمله گیاه آرتیپلکس رقم اصلاح شده که نه تنها می تواند پوشش مناسبی برای مراتع باشد، بلکه می تواند در تغذیه دام ها به ویژه شترسانان نیز کمک شایانی بکند.

ضرورت صدور مجوز صادرات گوشت گوسفند 

ترابی یکی از مشکلات عدم توسعه دامداری مبتنی بر مرتع را قیمت‌های نا عادلانه و جلوگیری از صادرات گوشت دام مرتعی دانست و افزود: حال برای تقویت معیشت عشایر و ایجاد انگیزه بهره برداری صیانتی از مراتع باید مجوز صادرات گوشت عشایری صادر شود. از بهترین روش های حفظ ژن پول داخلی در تمامی کشور ها و مراکز تحقیقاتی ایجاد ارزش اقتصادی یا به بیان دیگر قیمتی کردن ژن می باشد. این کار می‌تواند درآمد عشایر را به نحو قابل توجهی افزایش داده و ارز آوری ناشی از آن تأثیر بیشتری نسبت به تأمین پروتئین داخلی در اقتصاد ملی داشته باشد. استمرار حیات سبک زندگی عشایری نیز در کشور با این روش تضمین می‌شود، زیرا این‌ها ثروت‌های فرهنگی کشور هستند و تغییر این سبک زندگی می‌تواند عواقب بسیار بدی داشته باشد که از آن جمله از بین رفتن مراتع، افزایش فقر، کاهش تولید گوشت و شیر، فرسایش کشاورزی و دامداری روستایی و عشایری را نام برد. رجیستر کردن این دام‎ها در بدو تولد می‌تواند سازوکار صحیح صادرات را تضمین کند تا تقلب و دستکاری توسط سودجویان مانع شود.

این فعال اقتصادی نحوه سودآورتر کردن واحدهای نیمه صنعتی و صنعتی گفت: حدود هفتاد درصد دامداری در کشور مربوط به دامداری نیمه بسته یا نیمه سنتی و زیر یک درصد نیز مربوط به دامداری‌های کاملاً صنعتی است. دام‌هایی که ۵-۹ ماه از مرتع، پس چر مزرعه تغذیه کرده و در دوران پرواری به صورت دستی تغذیه شوند شامل سیستم نیمه سنتی شده و به دلیل هزینه‌های پرورش و نگهداری مولد که قریب به ۲ میلیون و شش صد هزار تومان در سال است، عملاً کارایی اقتصادی چندانی ندارند. لذا با قیمت امروز بره هر بره پرواری هزینه‌های خوراک مادر را به سختی جبران می‌کند. برای رفع این مشکل باید برای هر دام بیش از یک بره تولید شود که راه حل اول تولید مثل خارج از فصل و راه دوم افزایش دو قلوزایی در گله است.

این افزایش درآمد با هزینه ثابت نه تنها افزایش تولید گوشت را در پی دارد، بلکه می‌تواند درآمد دامدار روستایی را افزایش دهد. از طرف دیگر احیای سیستم گوسفند داری در روستاها بهره برداری از سرچر و پس چر مزارع نیز اتفاق افتاده و بهره وری تولید مشاهده خواهد شد که می‌تواند در تامین خوراک دام‌ها بسیار مفید باشد. کاهش حجم دنبه در این دام‌های واحدهای نیمه صنعتی نسبت به دام‌های عشایری می‌تواند تولید گوشت و درآمد روستایی را افزایش دهد. همین ظرفیت موجود در تولید گوشت کشور در روستاها می‌توان نیاز وارداتی ۳۰-۴۰ هزار تن کشور را تأمین کرد. چند منظوره بودن سیستم‌های صنعتی برای تولید گوشت، پشم و شیر نیز می‌تواند سودآوری بیشتر این واحدها را در پی داشته باشد.

اقدامات اقتصادی تر کردن صنعت دام سبک

وی اقدامات انجام شده در راستای اقتصادی تر کردن زندگی عشایر گفت: برای بخش عشایری، ایجاد واحدهای آموزشی تئوری و عملی در واحد زنجان و مجاب کردن دولت برای صدور مجوز صادرات گوشت عشایری و همچنین واگذاری مراتع به عشایر توسط شرکت سپیدان در حال پیگیری هستند. برای دام روستایی، از توزیع دام‌های پر تولید بین روستاییان و بررسی نتاج این دام‌ها تلاش می‌شود تا از سامانه کاملاً وابسته به چرا به یک سامانه نیمه خوراک دستی تبدیل شوند که از ظرفیت پس چر و مرتع بهره‌مند باشند. برای واحدهای کاملاً صنعتی، تامین دام‌های مولد و پرمحصول اقتصادی در اولویت قرار دارد. استفاده از تکنولوژی‌های روز جهان برای تولید سازه‌های سبک دامداری نیز در این شرکت انجام شده که هزینه اولیه تاسیس و نگهداری دامداری را تا حد زیادی کاهش داده است.

تقویت پتانسیل ژنتیکی دام بومی

ترابی تنوع ذخایر ژنتیکی دام سبک در ایران را جزء ثروت های مغفول خدادادی و امانتی برای نسل های بعدی دانست و گفت: امروز برای غرب و شمال غرب و جنوب غرب کشور گوسفندهای قرمز مثل افشار و قزل افشار، از دشت‌های غربی کشور گوسفند شال، از دشت و تپه‌های غرب کشور گوسفند مهربانی و از جنوب غربی گوسفند لری-بختیاری در یکی از مجموعه های خود جمع کرده ایم و مشغول خالص سازی صفات بهینه این نژادها هستیم، چراکه یکی از عوامل غیر اقتصادی بودن پرورش دام بومی در واحدهای بزرگ، عدم خلوص ژنتیکی این گوسفندان است. از همین رو خالص‌سازی نژادهای یاد شده در مرحله اول و بهره گیری از ظرفیت‌های دام‌های بومی کشور از طریق ترکیب نژادی آن ها و تولید بهترین گوسفندان برای پرورش در روستاها در مرحله بعدی مد نظر است. برای تدوین برنامه ترکیب نژادی از سوابق موجود در موسسه تحقیقات غذا، کشاورزی و محیط زیست و با کمک متخصصان حوزه‌های ژنتیک و اصلاح ، مامایی، تغذیه و فیزیولوژی صنعت دام سبک کشور بهره ‌برده می‌شود. هدف از این کار تولید گوسفندی کاملاً غیر فصلی است که با بیش از پنجاه درصد دوقلوزایی، شیر زیاد و پشم فراوان نیز تولید نماید. چنین دامی می‌تواند پرورش گوسفند در روستاها را به یک فعالیت اقتصادی و سودآورتر تبدیل کند.

نژادهای بومی پایه تولید برترین نژادهای دام سبک جهان

این فعال صنعت دام سبک کشور نژادهای بومی هر کشوری را پایه اصلی رسیدن به برترین نژادهای تجاری دام سبک دانست و در افزود: در جهان بالای ۲۰۰ نژاد گوسفند وجود دارد که نژادهای پر محصول تجاری از ترکیب تعداد محدودی از این نژادها ایجاد شده‌اند. برای مثال نژاد سافولک در نتیجه تلاقی میان میش‌های Norfolk و قوچ های Southdown به وجود‌آمده و تثبیت شده است. ایل دو فرانس حاصل تلاقی کنترل شده نژاد دیشلی انگلیس و رامبوئییه مرینوس است که در اوایل قرن ۱۹ تثبیت شد و گوسفند رومن یا INRA401 از طریق برنامه اصلاح نژادی توسط INRAE (انستیتوی تحقیقات کشاورزی ملی فرانسه) از سال ۱۹۶۳ شروع شد تا چندقلوزایی گله ملی گوسفند فرانسوی را بهبود بخشد. INRA 401 از ترکیب رومانوف (به دلیل ویژگی چند قلوزایی آن) و بریچون دو چر (به خاطر کیفیت تولیدات گوشتی آن) ایجاد شد. کار ترکیب نژادی به منظور تجمیع صفات مفید چند نژاد در یک نژاد انجام می‌گیرد.

عزم راسخ برای خالص سازی و احیای نژادهای گوسفند بومی کشور

ترابی  پیرامون اقدامات در دست انجام برای احیا و تقویت دام بومی ادامه داد: در ایران بیش از ۲۶ توده گوسفند بومی وجود دارد که خالص‌سازی همه این‌ها به توان علمی، اقتصادی و پشتیبانی بسیار زیادی نیاز دارد. اما تأسیس ایستگاه زنجان سپیدان به عنوان مرکز پرورش نژادهای غرب و شمال غرب انجام گرفته که به زودی افتتاح و شروع رسمی فعالیت این مرکز را اطلاع رسانی خواهیم کرد. دام‌های همین منطقه جمع آوری شده و مورد ارزیابی قرار گرفتند تا با شرایط اقلیمی همخوانی داشته باشد.

برای مثال گوسفند نژاد شال که یک نژاد بزرگ جثه‌ی شیری است و پشم زیادی هم تولید می‌کند، برای پرورش در دشت مناسب است و در دوره کوتاه حدودا ۷۰-۷۵ روزه ۱۰۰-۱۵۰ کیلوگرم شیردهی دارد. با این وجود یکی از نژادهای با نرخ دوقلوزایی بالا (حدود ۴۰ درصد) در کشور است. بنابراین می‌توان از این نژاد به عنوان نژاد پایه شیر ده و دوقلوزا بهره برد. گوسفند مهربانی در شرایط جغرافیایی بسیار متنوع از دشت تا کوهپایه قابلیت چرا دارد، دوقلوزایی زیاد داشته، متوسط جثه بوده و جیره نگهداری بسیار پایینی دارد و مهم‌تر اینکه قابلیت زایش دوبار در سال را دارد. از همین رو این نژاد به عنوان پایه دوقلوزایی و تولید غیر فصلی مناسب است. گوسفند نژاد افشار و قزل افشار که در مناطق سردسیر برای چرا در کوهستان و کوهپایه مناسب است و افزایش وزن بسیار خوبی دارد که می‌تواند برای تولید گوشت به کار رود.

گوسفند نژاد لری-بختیاری نیز که بهترین نژاد کوچ رو کشور است، دنبه بسیار بزرگی دارد و بزرگ جثه‌ترین نژاد گوسفند کشور محسوب می‌شود. پس اگر این نژاد برای دنبه کوچک‌تر و تولید غیر فصلی اصلاح شود، می‌تواند در واحدهای دامداری صنعتی عملکرد خوبی داشته باشد؛ تا حدی که رقیب قدرتمند ایل دو فرانس شود. گوسفند نژاد شال هم رقیب لاکن و آواسی خواهد بود. گوسفند مهربانی هم در رقابت با نژاد بلانش چیزی کم نخواهد آورد.

وی افزود: واحد زنجان شرکت اجداد سپیدان می‌تواند برای خالص سازی و اصلاح نژادهای مناطق غرب و شمال غرب گام های مؤثری بردارد. از طرف دیگر نژادهای بلوچی، زندی و کرمانی که در مناطق شرقی پرورش داده می‌شوند از نژادهای بسیار خوب بومی هستند. نژاد کردی خراسان، دالاق و زل در شمال شرق و شرق کشور قابلیت سرمایه گذاری دارند. در استان‌های جنوبی و گرم کشور نژادهای بز بهتر از گوسفند بوده و نژادهایی داریم که در حال حاضر بهتر از نژادهای خارجی عمل می‌کنند.

ترابی در پایان بخش کشاورزی ایران را دارای ظرفیت های بسیار دانست و گفت: امیدواریم که با تکیه بر نیروهای جوان و متخصص، همکاری با سایر شرکت‌ها و سازمان‌ها و هم‌افزایی برای رسیدن به اهداف موفق باشیم. ایران ظرفیت‌های بسیار زیادی دارد که این موضوع در بخش کشاورزی کاملاً مشهود و قابل دفاع است. استفاده از این ظرفیت‌ها برای اهداف ملی یک ضرورت است.