عارضه خشکیدگی خوشه خرما و عوامل مؤثر برآن
نصب پوشش روی خوشه های خرما در مرحله تبدیل میوه به خارک (مرحله تغییر رنگ میوه) میتواند تأثیر مطلوبی دربهبود خواص کمی و کیفی میوه خرما داشته باشد.
منطقه جیرفت، کهنوج و بم با دارا بودن ۴/۳ میلیون اصله نخل یکی از مناطق خرماخیز کشور محسوب می گردد. رقم غالب خرما در مناطق یاد شده رقم مضافتی می باشد خشکیدگی خوشه خرما یا پژمردگی عارضـه اي اسـت کـه بـراي اولین بار در سال ۱۳۶۸ از کهنوج و رودبار گزارش شد. میزان خسارت ناشی از این عارضه در منطقه جیرفت در سال ۱۳۸۰ به حداکثر خود یعنی در حدود ۲۵۰۰۰ تن از محصول خرما بوده که این خسارت بیش از ۶۲ میلیارد ریال بـوده اسـت.
ایـن عارضه زمانی حادث می گردد که گیاه درگیر یک تنش شدید و ناگهانی محیطی ناشی از بالا رفتن درجه حرارت همـراه بـا وزش بادهاي گرم و نیز استرسهاي کم آبی می گردد. گیاه در مقابل این تنش مقاومت ندارد و حساسترین قسمت آن که در درختان خرما در چنین شرایطی میوه است آسیب می بینند.
میوه در مرحله خارك به حـداکثر رشـد حجمـی خـود رسـیده و داراي حداکثر میزان رطوبت است که در اثر درجه حرارت بالا و عوامل تشدید کننده اثر آن ، آب میوه خارج شـده و باعـث چروکیدگی میوه می گردد.
نتایج بررسیهاي علمی و مشاهدات در مورد عارضه خشکیدگی خوشه خرما:
از مشاهدات و بررسیهاي علمی در مورد عارضه خشکیدگی خرما که در مناطق مختلف جیرفت، کهنوج و بم و حتی کشور و در نخلستانهاي مختلف صورت گرفت می توان نتایج زیر را بیان کرد:
- وزش بادهاي گرم در تیر ماه عارضه را تشدید می نماید.
- نخلهاي بلندتر کمتر دچار عارضه می گردند.
- در ارتفاعات عارضه کمتر است (درجه حرارت کمتر است )
- در خاکهاي شور عارضه شدیدتر است.
- باغاتی که فاقد پوشش گیاهی هستند بیشتر عارضه خشکیدگی را دارند.
- در خاکهاي سبک و بخصوص خاکهاي سبکی که در سطح خود داراي لایه سنگ فرش (سـنگلاخی ) هسـتند عارضـه خیلی شدید است.
- عارضه چروکیدگی یا خشکیدگی خوشه خرما تقریبا در تمام نقاط خرماخیر کشور شایع شده است که این دامنـه وسـیع عارضه، بیشتر بعلت افزایش گرماي کره زمین بخصوص مناطق گرمسیري کشور است تا مسائل تغذیه یـا بیمـاري از
- عارضه چیزي است که بر اثر کاهش یا قطع آب به میوه هاي خرما و از دست رفتن آب میوه هاي خرما در اثـر تبخیـر شدید بوجود می آید.
بحث و نتیجه گیري:
افزایش دماي کره زمین در سالهاي اخیر ۵-۶ (سال اخیر)، در مناطق خشک جهان و بخصوص مناطق گرمسیري کشور عزیزمان را همراه داشته است.
آمار هواشناسی نشان می دهد متوسط دما در سالهاي اخیر حدود ۴-۳ درجه افزایش پیدا کرده که نشان می دهد ما داراي پیکهاي ماکزیمم دما باید باشیم یعنی ما در تیر ماه و مرداد ماه داراي افزایش دماي بالایی بخصوص در جیرفت می شویم (شاید در حدود ۵۰-۵۲ ) آنچه مسلم است این افزایش دما باعث افزایش تبخیر و تعرق گیاهان می شود و حتی گاهی باعث خشک و سوخته شدن گیاهان یکساله می شود.
چند سالی است افزایش گرمـا منطقه جیرفت و کهنوج چنان باعث افزایش تبخیر و تعرق درختان مرکبات منطقه شده است که برگهـایی کـه در معـرض تابش آفتاب قرار دارند سوخته شده اند و یک منظره بوجود آورده است که فکر می نماید با شعله قسمتهاي کـه در معـرض آفتاب هستند سوخته شده اند.
علت این کاهش تبخیر و تعرق زیاد از اندام درخت است که علت آن هم گرماي زیاد می باشد. حال در یک درخت اندامهاي نرم و گوشتی زودتر عکس العمل نشان می دهد که در درختان خرمـا، محصـول خرمـا کـه در مراحـل گوشـتی اسـت زود چروکیده می شود.
نکته قابل توجه این است که زمانی نور خورشید به زمین می تابد گرما تولید می شود این گرما دو باره بطرف بالا مـنعکس می شود و حال اگر دما را از سطح زمین اندازه بگیریم می بینیم هر چه از سطح زمین دور شویم با کاهش دما روبرو هستیم بنابراین ما در تابستان ماکزیمم دما را در سطح زمین داریم.
پس نتیجه می گیریم نخلهاي کوچک که هنوز فاقد ریشه هاي عمیق جهت مقابله با استرس کم آبی در خاکهاي سبک بعلت تخلیه سریع آب از محدوده ریشـه، عارضـه خشکیدگی خوشه خرما شـدیدتر اسـت هستند عارضه شدیدتر است و در درختان بلندتر بدلیل کاهش دما و همچنین جابجا شدن گرما توسط جریان هوا در محدوده چتر این درختان عارضه کمتر است.
در نقاط مرتفع که عارضه کمتر و در نقاط پس عارضه بیشتر است، دقیقا بعلت دماي کمتر در نقاط بلند و دمـاي زیـاد و در نقاط پست است.
از طرفی هر عاملی که تبخیر و تعرق را تشدید کند و یا به نحوي بر جذب آب توسط ریشه تاثیر منفی بگـذارد و یـا بتـوان درخت را در برابر استرسهاي تشدید کننده عارضه کاهش دهد، این عارضه را شدیدتر می نماید که در زیر به چند تاي آنهـا اشاره می شود.
الف – وزش بادهاي گرم در تابستان بخصوص در تیرماه:
از آنجائی جریان هوا (باد) باعث افزایش تبخیر و تعرق گیاه می شود (بخصوص تبخیر) باالطبع وزش این بادها عارضه را تشدید می نماید که هر ساله دقیقا پس از وزش بادهاي گرم به مدت چند روز، صداي کشاورزان بعلت تشدید ایـن عارضـه بلند می شود. حتی برگهاي مرکبات پژمرده و سوخته می شوند.
ب – شوري خاك:
بطور کلی شوري از دو طریق باعث صدمه به گیاه می شود.
۱. فشار اسمزي:
اثر فشار اسمزي بر رشد گیاه مشابه اثر پتانسیل یک محلول خاك بوده و مکمل آن است. هم چنین با افـزایش فشـار اسمزي محلول خاك جذب آب توسط ریشه گیاه تقلیل پیدا می کند. میزان جذب آب توسط ریشه به دو عامل بستگی دارد.
یکی اختلاف فشار اسمزي و دیگري مقاومت ریشه هاست. اگر فشار اسمزي محلول خاك زیـاد شـود، بـدون اینکـه فشـار اسمزي آب داخل ریشه زیاد شود، جذب آب توسط ریشه گیاه کاهش می یابد. بنابراین وجود نمک در محلول خـاك باعـث افزایش فشار اسمزي محلول خاك شده و این جذب آب را توسط گیاه کاهش می دهد.
البته در بسیاري از مواقع با افزایش فشار اسمزي محلول خاك، فشار اسمزي آب داخل گیاه نیز افزایش پیدا کرده و گیاه خود را با شرایط جدید تطبیق می دهد.
براي آن که گیاه خود را با این شرایط وفق دهد لازم است مقداري مواد آلی و معدنی در شیره گیاهی تجمع پیدا کند. انجام این عمل توسط گیاه موجب صرف انرژي و در نتیجه کاهش رشد می شود. اثر دیگر شوري در ارتباط با فشار اسمزي به هم خوردن توازن هورمونی در گیاه است که این موجب از بین رفتن سلولهاي گیاهی می گردد.
۲. اثر یون ویژه:
زمانی که شوري محلول خاك بالاست غلظت بعضی یونها نظیر سدیم، کلر و غیره ممکن است در محلـول نیـز زیـاد باشد. در صورت چنین وضعیتی مقدار زیادي از این یونها ممکن است توسط گیاه جذب شود کـه بـر اثـر انباشـته شـدن در سلولهاي گیاه، خاصیت سمی پیدا نماید و باعث صدمه به گیاه شود.
مکانیسم اثر سمی یونها را می تـوان در بهـم خـوردن سیستم تنظیم کننده گیاه دانست که در مراحل اولیه بصورت آثار سوختگی در برگ آنها مشاهده خواهد شد.
بنابراین شوري از طریق اثر یونهاي ویژه و بخصوص افزایش فشار اسمزي و کاهش پتانسیل آب خاك در اثر تجمع املاح در محلول خاك، جذب آب توسط ریشه مشکل کرده و در نتیجه بعلت استرس کم آبی از یـک طـرف و گرمـا از طـرف دیگـر عارضـه در خاکهاي شور شدیدتر است.
ج – مواد غذایی:
خاکهایی که از نظر مواد غذایی بخصوص پتاسیم ضعیف هستند زودتر و شدیدتر این عارضه را نشـان مـی دهنـد. از آنجائیکه در جیرفت و کهنوج توجه آنچنانی به مسائل کودي و آبی نخل نمی شود از یک طرف و بافت سبک و فقر خـاك بخصوص از نظر پتاس از طرف دیگر باعث شده که این عارضه نسبت به مناطقی که خرما محصول اصـلی آنجاسـت و بـه مدیریت باغداري از نظر تغذیه، آبیاري و غیره بیشتر توجه می شود، شدیدتر باشد.
تجمع پتاسیم در آوند چوبی، فشار اسمزي شیره آوند چوبی را افزایش می دهد و به همین سبب هم جذب آب و فشار ریشه را رونق می دهد. همچنین افزایش غلظت پتاسیم در سلولهاي مزوفیل روزنه ها باعث افزایش فشار اسمزي شده و در نتیجه باعث حفظ آب سلول می شود.
بنابراین یک تغذیه بهینه باغ نخلستان علاوه بر اینکه باعث رشد و تنومند شدن درختان می گردد که این خود باعث افزایش مقاومت درختان در برابر استرسهاي محیطی می گردد بلکه وجود بعضی از عناصـر غـذایی بخصوص پتاسیم، بور و کلسیم با داشتن نقشهاي مهم در سیستم نظام آبی درخت باعث حفظ آب گیـاه در مقابـل شـرایط نامناسب نظیر گرما و غیره شده و بدین طریق درصد عارضه چروکیدگی در نتیجه از دست دادن زیاد آب گیـاه مـی باشـد، کاهش می یابد.
د- بافت خاك:
۱. بافت سبک:
این خاکها اگر چه از نظر علم خاکشناسی داراي یک بافت هستند ولی بسیاري از این خاکها در سطح خود داراي یک لایه اي از قلوه سنگهایی هستند که در اثر تابش آفتاب در طول زمان بدلیل اکسید شدن کاینهـا بخصـوص منگنز برنگ سیاه درآمده اند که این لایه سیاه رنگ (تیره) نقش مهمی در تولید گرماي حاصل از تابش آفتاب به زمین دارد.
بنابراین در مناطقی نظیر بارگاه و منوجان که هم دشتهاي اطراف و هم باغات نخلسـتان داراي خـاکی بـا چنـین وضـعیتی هستند نسبت به جاهایی که خاك آن سبک بوده و ولی فاقد آن لایه سنگ فرش تیره می باشند در یک زمان از روز خیلی گرمتر می باشد. همچنین بادهایی که در سطح این دو نوع زمین می وزد داراي درجه حرارت مختلف می باشند.
زمینی که در هنگام روز داغ تر است، بادي هم که در سطح آن می وزد داغ تر است نسبت به زمین خنک تر بنابراین صدمات گرما در مناطقی مثل بارگاه و منوجان بر روي گیاهان بیشتر و شدیدتر از مناطقی مثل جهادآباد و توکل آباد که داراي خاکی سبک و روشن هستند می باشد.
یکی از علل مهمی که عارضه خشکیدگی خوشه خرما هر ساله در مناطق منوجان و بارگاه و آن حوالی نسـبت بـه منـاطق جیرفت شدیدتر است موضوع یادشده می باشد. البته در کل چون نفوذ آب در خاکهاي سبک سریع بوده و این خاکها نسبت با خاکهایی با بافت متوسط و سنگین از نظر ظرفیت نگهداري آب بسیار ضعیف می باشند و بالطبع استرس کم آبی زودتر در این خاکها بوجود می آید.
بنابراین عارضه خشکیدگی خوشه خرما که حاصل گرماي شدید و از دست دادن بیش از حد آب از گیاه و بخصوص از اندامهاي ظریف و نرم آن که در تماس کامل با گرما و عوامل تشـدید کننـده اثـرات آن مـی باشـد در خاکهاي سبک و بویژه در باغاتی که فاصله زمانی دور آبیاري در آنها زیاد است شدیدتر می باشد.
۲. خاك متوسط و سنگین:
خاکهاي با بافت متوسط و سنگین نسبت به خاکهاي سبک (شنی) داراي درصد بالاتري از رس ولاي مـ ی باشـند کـه خصوصیات فیزیکی و شیمیایی این دو ذره باعث شده که خاکهاي واجد آنها از نظر عناصر غذائی و ظرفیت نگهـداري آب در حد مطلوبی قرار گیرند بنابراین محصولات زراعی و باغی که در چنین خاکهایی کشت شده اند نسبت به خاکهاي سـبک کمتر در معرض استرسهاي کم آبی وضعف مواد غذایی قرار می گیرند و به همین خاطر گیاهان زراعی و باغی در خاکهاي با بافت متوسط و سنگین بدلیل وضعیت مناسب خاك از نظر رطوبت و مواد غذایی همیشه از لحاظ رشدي و کمیت و کیفیـت
محصول نسبت به گیاهانی که در خاکهاي سبک هستند به مراتب برتر هستند.
البته خاکها بافت سـن گین بـدلیل بعضـی از ویژگیهاي خاص نظیر ضعف تهویه زهکشی ضعیف، شوري زیاد، چسبندگی و ظرفیت بالاي نگهداري آب و غیره که باعث لطمه به گیاه می شوند براي کشت اکثر محصولات کشاورزي مناسب نمی باشند و توصیه هم نمی گردد. سـطح خاکهـاي سنگین زیر کشت محصولات زراعی در منطقه جیرفت و کهنوج بسیار ناچیز و مقداري که جهت احداث بـاغ بـه کـار رفتـه خیلی کم می باشد و اکثر زمینهاي کشاورزي منطقه داراي بافت سبک تا متوسط می باشند.
از آنجائیکه استرس کم آبی و ضعف مواد غذایی و بخصوص کمبود عنصر پتاسیم خاك، باعث تشـدید عارضـه خشـکیدگی خوشه خرما می شود، می توان نتیجه گرفت که شدت این عارضه در خاکهاي با بافت متوسط تا سنگین که از نظر رطوبـت خاك، مواد غذایی و ضعیف بهتري نسبت به خاکهاي سبک دارند، کمتر می باشد.
رطوبت نسبی هوا:
با توجه به این نکته علمی که هر چه رطوبت نسبی هوا در یک نقطـه کمتـر باشـد شـدت تبخیـر از سـطح زمـین و موجودات زنده (آبها، گیاهان، جانوران و غیره) بیشتر خواهد بود، می توان نتیجه گرفـت کـه در منـاطقی کـه رطوبـت هـوا بالاست عمل تبخیر کمتر صورت می گیرد (بندرعباس، خوزستان) و در مناطقی هوا خشک بوده و بادهـاي خشـک و گـرم وجود داشته باشد شدت تبخیر خیلی زیاد است (کهنوج، بارگاه، رودبار و … ).
بنابراین از آنجائیکه عارضه خشکیدگی حاصل از دست رفتن آب گیاه و بخصوص آب انـدامهاي حسـاس مثـل خـود میـوه خرماست، در جایی که هوا گرمتر و خشکتر و بخصوص همراه با بادهاي خشک ولی گرم باشد شدیدتر می باشد چرا که در چنین نقطه اي شدت تبخیر بالاست.
نکته جالب توجه این است اگر وزش باد همراه با گرد خاك و شن باشد، وجود ذرات همراه جریان باد باعث گرمتر شدن هوا و نیز کاهش بیشتر رطوبت هوا خواهد شد (زمانی ذرات در هوا پراکنده هستند برخورد تشعشعات نور به آنها گرما تولید مـی کند و همچنین گرماي انعکاسی از زمین را نیز جذب می نمایند و از طرفی این ذرات میل به جذب رطوبت هوا هم دارنـد و آن را جذب می کنند و رطوبت هوا را کاهش می دهند).
که این وضعیت باعث ظهور بیشتر عارضه خشکیدگی خوشه خرما در هنگام وزش بادهاي گرم همراه با ذرات خاك می شود.
چرا عارضه خشکیدگی خوشه خرما در درختان کوتاه خیلی بیشتر از درختان مرتفع میباشد؟
با توجه به اینکه علت اصلی عارضه گرماست و همچنین می دانیم اشعه نور خورشید (انرژي نورانی) پس از برخـورد به زمین تولید گرما می کند (انرژي گرمایی). بنابراین شدت گرما در نزدیکی منبع تولید کننده آن (زمـین ) خیلـی بیشـتر از نقاط بالاتر از سطح زمین است. یعنی انرژي گرمایی در سطح زمین به طرف بالا منعکس می شود و باعث گرم شـدن هـوا می گردد حال خوشه هایی که نزدیک سطح زمین هستند با گرماي شدیدتري در تمـاس هسـتند تـا خوشـه هـاي بـالاتر.
بنابراین درختان کوچک که داراي خوشه هاي نزدیک به زمین هستند زودتر تحت تاثیر عارضه قرار می گیرند. عامل دیگـر جریان باد است. سرعت وزش بادها معمولا در سطح زمین کمتر از سطوح بالاتر می باشـد (بـدلیل وجـود موانـع در سـطح زمین) بنابراین گرماي شدید سطح زمین کندتر بوسیله وزش باد جابجا می شود ولی بعلت سرعت بیشتر باد در سطوح بالاتر از سطح زمین، گرماي در تماس خوشه ها سریعتر جابجا می گردد.
نکته دیگر مربوط به طوفانهاي همراه با گرد و خاك می باشد که در این نوع بادها ذرات بدلیل سنگین بودن همیشه در لایه هاي پایینی جریان باد قرار دارند یعنی مجاور با سـطح زمین حرکت می نمایند. از آنجائیکه می دانیم وجود این ذرات هم باعث افزایش شدت گرما و کاهش رطوبت هوا می شـود.
بنابراین این دو پدیده در سطح زمین زودتر بوجود می آیند تا در سطوح بالاتر از سطح زمین. به همین خـاطر هـم عارضـه زودتر در درختان کوتاهتر بوجود می آید.
در زمینهاي سخت که انعکاس اشعه گرما از زمین بطرف شاخه ها و خوشـه هـاي نخـل بیشـتر اسـت (زمینهـاي شـنی و سنگلاخی) بر غلاف باغاتی که داراي علف هرز با بوته هاي دیگر است عارضه شدیدتر است.
توصیه:
در پایان پیشنهاد می نمایم از آنجائیکه انسان از مهار کردن فاکتورهاي اقلیمی از جمله دما ناتوان است باید پارامترهایی که باعث افزایش تحمل محصولات زراعی و باغی در مقابل آنها می شود را رعایت کرد. بنابراین توصیه اینجانب این است که در مناطق گرمسیري و خرماخیز رعایت تغذیه کامل باغات خرما، مدیریت آبیاري، بادشکن، کشت یونجه و هر روشی که به طریقی شدت گرما را کاهش دهد بسیار ضروري است.
۱. جهت افزایش ظرفیت نگهداري آب خاك، مصرف کودهاي حیوانی پوسیده (گاوي) به میزان ۳-۴ فرغون بـه ازاء هـر درخت هر دو تا سه سال یکبار صورت گیرد. لازم به ذکر است کود حیوانی در بهمن ماه به همراه کودهـاي فسـفره و پتاسه بصورت ردیفی در محدوده سایه اندازه درخت مصرف و زیر خاك گردد.
۲. کودهاي فسفره، پتاسه و سایر عناصر غذایی در صورت نیاز بر اساس آزمون خاك سالیانه مصرف گردد.
۳. رعایت مدیریت صحیح آبیاري مهم بوده و توصیه می گردد در خاکهاي شنی هر ۷ روز یکبار و در خاکهاي متوسط هر ۱۰ روز یکبار آبیاري صورت گیرد. جهت کاهش شدت عارضه این مدیریت آبیاري باید از اوایل اردیبهشت ماه هر سال اعمال گردد.
۴. احداث بادشکن در اطراف باغ بسیار مهم بوده و باعث کاهش اثر بادهاي گرم بر شدت این عارضه می گردد.
۵. راههایی که باعث افزایش رطوبت نسبی فضاي نخلستان کشور ضروري است ( در فاصله زمانی اول تا آخر تیر ماه)
۶. حفظ یا افزایش پوشش گیاهی خاك نخلستان در جهت کاهش اثر گرما و افزایش رطوبت نسبی ضروري است.
