«معجزه آبخیزداری» | سیل بزرگ ۵۰سال پیش آبخیزداری ایران را کلید زد/ آبخیزداری علم مدیریت منابع است
مسئول آبخیزداری جهادسازندگی گفت: آبخیزداری علم مدیریت منابع است. امروز تلقی دنیا از آبخیزداری علم مدیریت منابع موجود در یک حوزه آبخیز است. رکن اساسی آن هم ترویج و مشارکت مردمی است. کل‌نگری، آینده‌نگری و ژرف‌نگری سه پیام اصلی علم آبخیزداری است.
سابقه آبخیزداری در کشور به بیش از ۵۰ سال پیش برمی‌گردد و تحولات و ادوار مختلفی را به خود دیده است. از افرادی که از آغاز تا کنون در جریان مسائل آبخیزداری ایران بوده و عرصه علم و عمل را تجربه کرده و تجارب مدیریتی و اجرایی فراوانی در این زمینه دارد، محمد حسین غروی است. وی که از نسل اول فارغ التحصیلان آبخیزداری در کشور می‌باشد، دارای مسئولیتهای اجرایی متعدد بوده است؛ از جمله این مسئولیتها می‌توان به مشاور معاونت آبخیزداری وزارت جهاد سازندگی، مدیرکل هماهنگی و مطالعات آبخیزداری وزارت جهاد سازندگی، مشاور معاون محیط طبیعی سازمان محیط زیست اشاره کرد. با وی درباره ماهیت، تاریخچه آبخیزداری در ایران و دنیا، نقش جهاد سازندگی در رشد آبخیزداری و همچنین راهکارهای توسعه آبخیزداری در کشور به گفتگو نشستیم. به‌اعتقاد وی «قانون» و «تشکیلات قوی» دو رکن اساسی توسعه آبخیزداری در کشور محسوب می‌شود. وی با تأکید بر مشارکت مردمی در آبخیزداری معتقد است باید قانون آبخیزداری و حفاظت از آب و خاک در کشور تدوین شود.
اهم مسائلی که در این مصاحبه مهندس غروی بدان اشاره داشت موارد زیر است:
- آبخیزداری در ایران با سدسازی شروع شد و آن موقع آّبخیزداری به‌منظور جلوگیری از ورود گل‌ولای و رسوبات به سدها انجام می‌شد.
- تشکیلات قوی و تدوین قوانین و مقررات خوب و منسجم علت پیشرفت آبخیزداری در کشورهای توسعه‌یافته بوده است.
- تشکیل معاونت آبخیزداری در کشور با چهار دفتر: سیل، حفاظت خاک، زمین‌لغزش و دفتر هماهنگی و برنامه‌ریزی از ابداعات جهاد سازندگی بوده است.
- آبخیزداری علاوه بر زمینهای ملی و دولتی مثل مراتع و جنگلها باید اراضی زراعی را نیز شامل شود که دراین‌باره خلأ قانونی وجود دارد.
- یکی از ایرادات بزرگ آن است که از مطالعات انجام‌شده در زمینه سیلاب در برنامه‌ریزی‌ها استفاده نمی‌شود و این مطالعات برای کنترل سیل کفایت می‌کند.
- اطلس مناطق سیلخیز در ایران برای جلوگیری از خطرات سیل، اولین بار توسط جهاد سازندگی تدوین شد.
در ادامه تفصیل گفتگو با مهندس محمد حسین غروی آمده است:
تسنیم: آقای غروی، شما از اولین نسلهای فارغ التحصیلان آبخیزداری در کشور هستید، بفرمایید چطور و چگونه با آبخیزداری آشنا شدید.
غروی: بنده سال ۱۳۴۹ شمسی از دانشکده جنگلداری دانشگاه تهران فارغ التحصیل شدم و در همان سال پروژه‌های مشترک بین دانشکده جنگلداری دانشگاه تهران و دفتر حفاظت خاک سازمان جنگلها در حال اجرا بود و بنده هم اعلام آمادگی کردم که در این پروژه که در اول جاده شهرستانک بود، همکاری داشته باشم و این شروع فعالیتهای آبخیزداری بنده بود. البته آن موقع به‌جای آبخیزداری اصطلاح «اصلاح آبخیز» به‌کار برده می‌شد. دوره سربازی هم برای کار آبخیزداری به زنجان رفتیم. ما در واقع از فارغ التحصیلان نسل اول آبخیزداری کشور هستیم. از اساتید آن موقع نیز می‌توان به دکتر نخجوانی، دکتر مخدوم و دکتر احمدی اشاره کرد.
بنده سال ۱۳۵۴ برای تحصیل در دوره فوق‌لیسانس آبخیزداری به آمریکا رفتم. البته بعد از برگشت از آمریکا رشته مدیریت هم خواندم و خواندن مدیریت روی تفکر ما در آبخیزداری خیلی تأثیر گذاشت، چون متوجه شدم عناصر یک حوزه آبخیز به‌صورت سیستمی با هم در ارتباط هستند. البته بعدها به این نتیجه رسیدم که عناصر طبیعت هر کدام اکوسیستم خاص خودشان هستند و مجموعه اکوسیستمها با هم در ارتباط و تعامل هستند؛ مثلاً اکوسیستم انسانی، اکوسیستم جنگل، اکوسیستم مرتع، اکوسیستم خاک و غیره.
تسینم: آقای مهندس، به تحصیل در آمریکا اشاره کردید، آبخیزداری در آمریکا چطور آغاز شد و بنیانگذاران آبخیزداری در آمریکا چه‌کسانی هستند؟
غروی: آبخیزداری در آمریکا با حفاظت خاک توسط پروفسور بنت پایه‌گذاری شد. پروفسور بنت از سال ۱۹۱۰ میلادی حفاظت خاک را تبلیغ می‌کرد و معتقد بود باید خاک حفاظت شود. ولی در اوایل کسی اهمیت نمی‌داد و کنگره آمریکا به این موضوعات اهتمامی نداشتند. حدود سالهای ۱۹۲۸ و ۱۹۲۹ میلادی طوفان شدیدی در بخشی از آمریکا اتفاق افتاد که فرسایش بادی شدیدی را ایجاد کرد و اراضی زراعی را تحت تأثیر قرار داد. این اتفاق باعث شد موضع پروفسور بنت و همکارش، شدیدتر شود و موفق شدند کنگره را متقاعد کنند که روی مسائل خاک سرمایه گذاری کند و این تلاشها باعث شد کنگره آمریکا، سازمان حفاظت خاک را تأسیس کند و برای حفاظت از خاک قوانین و مقررات مشخصی تدوین شد.
طی مدت کوتاهی نیروهای پروفسور بنت در کل آمریکا به ۱۰ هزار نفر رسید. توجه آمریکا به سیل مربوط به دهه چهل میلادی است. بعد از اینکه آمریکا در دهه ۳۰ میلادی دچار بحران اقتصادی شدیدی شد و با آمدن روزولت اوضاع آمریکا مناسب شد، به بحث حفاظت خاک و سیل توجه زیادی شد و به پیشرفتهای خیلی خوبی هم دست یافتند و کتابهای زیادی در زمینه آبخیزداری و دستورالعملهای آبخیزداری و حفاظت خاک نوشته شد.
در سال ۱۹۵۰ میلادی سیل سهمگینی ایالت متحده را درنوردید و دولت نیز سعی و تلاش کرد که از پایین‌دست، سیلاب را مهار کند. در همان سالها متوجه شدند که نمی‌توان فقط از پایین‌دست حوزه آبخیز، سیل را مهار کنند، از این رو سراغ حوزه آبخیز بالادست رفتند و قوانین و مقرراتی برای کنترل سیل در بالادست وضع کردند. سازمان حفاظت خاک حدود ده سال پیش به سازمان حفاظت از منابع طبیعی تغییر نام داد. علاوه بر آمریکا در بعضی کشورهای دیگر مثل استرالیا هم کارهای بسیار خوبی در زمینه حفاظت خاک و آبخیزداری انجام شده است.
تسنیم: آبخیزداری در ایران چطور شکل گرفت؟
غروی: آبخیزداری در ایران قبل از انقلاب، با کارهای حفاظت خاک و تثبیت شن از دهه ۴۰ آغاز شد. البته در حدود دهه سی و چهل شمسی کارشناسانی از فائو به ایران آمدند و عکسهایی از مناطق سیلگیر ایران گرفتند. حدود سالهای ۱۳۴۸ و ۱۳۴۹ سیلاب خیلی شدیدی اتفاق افتاد که سد لتیان را که تازه ساخته شده بود تحت تأثیر قرار داد؛ چرا که گل‌ولای و رسوب بسیاری وارد این سد شد و از این رو مسئولین به‌فکر افتادند تا با این پدیده مقابله کنند؛ به همین دلیل اعتباراتی به سازمان جنگلها و مراتع اختصاص داده شد تا از ورود رسوبات به سد لتیان جلوگیری شود، در واقع قبل از انقلاب، آبخیزداری همان سدداری بود یعنی کنترل و جلوگیری از ورود رسوبات به سدها.
البته الآن هم این تفکر قدیمی که آبخیزداری را مساوی با حفاظت خاک می‌دانند، وجود دارد در حالی که آبخیزداری، خیلی فراتر از حفاظت آب یا خاک است، آبخیزداری علم مدیریت است، علم مدیریت منابع. امروز تلقی دنیا از آبخیزداری تحت عنوان علم مدیریت منابع موجود در یک حوزه آبخیز است که رکن اساسی آن ترویج و مشارکت مردمی است. کل‌نگری، آینده‌نگری و ژرف‌نگری سه پیام اصلی علم آبخیزداری است.
تسنیم: به‌نظر شما علت موفقیت‌های کشورهای توسعه‌یافته در زمینه آبخیزداری و حفاظت خاک چه‌چیزی بوده است؟
غروی: مهمترین علت موفقیت این کشورها تشکیلات قوی و تدوین قوانین و مقررات منسجم بوده است. به‌نظر بنده مهمترین عامل برای رشد آبخیزداری در ایران تدوین قوانین و مقررات در این زمینه است. مبنای تشکیلات باید قانون باشد تا بتوان جلوی فرسایش را گرفت. ما نیازمند قانون تخصصی آبخیزداری و حفاظت خاک و آب در کشور هستیم.
تسنیم: شما در دهه ۷۰ مدتی در وزارت جهاد سازندگی بودید، به‌چه‌علت وارد جهاد شدید؟
غروی: بله درست است؛ بنده تا قبل از سال ۱۳۷۰ در سازمان جنگلها بودم. در آنجا به آبخیزداری توجه نمی‌کردند و بیشتر رویکردشان جنگل و حفاظت از جنگل بود و درک صحیحی از آبخیزداری وجود نداشت و ما هم خیلی تأکید داشتیم باید آبخیزداری مستقل شود تا بتواند وظایف و مسئولیتهای خود را به‌خوبی انجام دهد؛ چون اعتقاد داشتیم جنگل بخشی از حوزه آبخیز است و باید آبخیزداری روی جنگلها اعمال مدیریت داشته باشد نه به‌عکس و سازمان جنگلها نیز به‌شدت با این نظر ما مخالف بود، در واقع مافیای جنگل اجازه فعالیت را به ما نمی‌دادند. ما در جلسات مختلف این را بازگو می‌کردیم که باید آبخیزداری از جنگل جدا شود، در این صورت بود که ما می‌توانستیم علاوه بر جنگلها و مراتع، روی اراضی زراعی نیز عمل آبخیزداری انجام دهیم. متأسفانه مافیای جنگل، اجازه عملیات آبخیزداری جنگلها و مراتع را به ما نمی‌دادند و اراضی زراعی نیز در حیطه اختیارات ما به‌لحاظ قانونی نبود، زیرا که به‌لحاظ قانونی ما فقط می‌توانستیم روی اراضی ملی و دولتی آبخیزداری و حفاظت خاک داشته باشیم. آن وقت هم تأکید داشتیم آبخیزداری باید روی اراضی زراعی انجام شود، ولی حرف ما شنیده نمی‌شد. البته الآن هم باید عملیات آبخیزداری روی اراضی زراعی انجام شود و این نیاز به قانون دارد. اینکه باید آبخیزداری از سازمان جنگلها مستقل شود، از سال ۱۳۵۶ که از آمریکا برگشتم، بدان اعتقاد داشتم، ولی هر قدر می‌گفتیم ثمری نداشت.
به همین خاطر دوستان جهاد به‌خصوص آقای مهندس حیدریان چون نظرات بنده را در جلسات شنیده بود به بنده پیشنهاد داد تا به وزارت جهاد سازندگی بروم. آن سالها تازه معاونت آبخیزداری وزارت جهاد تشکیل شده بود و آقای مهندس عبداللهی عهده‌دار معاونت آبخیزداری بود که انسانی سالم و سلیم النفس بود. بنده سال ۱۳۷۰ به وزارت جهاد سازندگی رفتم و با کمک همکاران تشکیلات آبخیزداری را سازماندهی و راه‌اندازی کردیم. در آنجا چهار دفتر یا اداره‌کل ایجاد کردیم: دفتر سیل، دفتر زمین‌لغزش، دفتر حفاظت خاک، دفتر هماهنگی و برنامه‌ریزی. در سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۷ مسئولیت دفتر هماهنگی و برنامه‌ریزی معاونت آبخیزداری را به‌عهده داشتم.
بعد هم به سازمان محیط زیست رفتم و مشاور معاون محیط طبیعی سازمان محیط زیست شدم و سال ۷۹ به جهاد سازندگی برگشتم. ما در وزارت جهاد فعالیتهای متنوعی انجام دادیم و همین فعالیتها باعث شد سازمان بازرسی کل کشور از ما بخواهد قانونی برای آبخیزداری بنویسیم و ما هم سه چهار روز در جواهرده با همکاران جمع شدیم. در آنجا نه برق داشتیم و نه آب و نه گاز. بالاخره آن قانون را نوشتیم ولی به‌دلایلی این قانون برای تصویب در مجلس ارسال نشد و در معاونت ماند و با انحلال معاونت آبخیزداری این قانون نیز پیگیری نشد.
تسنیم: اوج فعالیتهای آبخیزداری دهه ۷۰ است؛ چه فعالیتها و کارهایی در وزارت جهاد سازندگی انجام دادید و چه ابتکاراتی داشتید که فعالیتهای آبخیزداری در آن سالها، این‌قدر جلوه داشت؟
غروی: کارهای مختلف و متعددی انجام شد، از مهمترین کارها سازماندهی و ساختن تشکیلات آبخیزداری و تشکیل چهار دفتر و اداره‌کل بود. ما توانستیم حدود ۲هزار نیرو جذب کنیم و در سراسر ایران کار آبخیزداری انجام بدهیم. اقدام دیگر توجه به مشارکتهای مردمی بود. بنده اواخر سال ۱۳۶۰ با بحث مشارکت مردمی آشنا شدم. نحوه آشنایی بنده با لزوم مشارکت مردمی زمانی بود که تجربه موفقی از مشارکت مردمی در یکی از روستاهای اراک مشاهده کردم. بعد از مشاهده این تجربه موفق به‌فکر افتادم چطور می‌توانیم مشارکت مردمی را گسترش دهیم، از این رو در همایشی که برگزار کردیم از کسانی که تجربیات موفقی در زمینه حفاظت خاک و آبخیزداری در کل کشور داشتند، دعوت کردیم تا به‌عنوان سخنران در همایش حضور یابند. سه نفر از آبخیزداران محلی موفق از اراک و شمال در روز همایش به ایراد سخنرانی پرداختند و حاضران در همایش که از مسئولین و اساتید بودند از این افراد سؤال می‌کردند و ایشان جواب می‌دادند، خیلی جلسه خوبی بود، ولی به‌دلایلی ادامه پیدا نکرد. در این همایش آیت الله معرفت نیز سخنرانی داشتند. متن آن همایش و سخنرانیها پیاده‌سازی شد و در قالب کتاب چاپ شد.
فعالیت شاخص دیگری که انجام شد، تدوین اطلس مناطق سیلخیز ایران بود. تا قبل از سال ۱۳۳۰ اطلاعات مناطق سیلخیز ایران را داشتیم، زیرا یکی از اساتید انگلیسی کتابی با همین عنوان نوشته بود. سال ۱۳۳۰ شمسی به بعد هم لازم بود اطلاعات مناطق سیلخیز استخراج شود، به همین خاطر آرشیو دو روزنامه کیهان و اطلاعات را بررسی کردیم و هر اطلاعاتی را که مربوط به نقاط سیلخیز در کل استانهای ایران بود، استخراج کردیم و کتاب اطلس مناطق سیلخیز ایران نوشته شد. ما این اطلس را به‌صورت رنگی چاپ کردیم و به‌همراه کاربرگهای مخصوص اطلاعات سیل به همه استانهای کشور فرستادیم و از استانها خواستیم تا مواقع سیل، این کاربرگها را تکمیل کنند و اطلاعات سیل را به تهران ارسال کنند تا این اطلس تکمیل شود.
البته این را هم بگویم اطلاعاتی که در زمینه سیل داریم، بسیار زیاد است و چند هزار گزارش، سند و کتاب در این زمینه داریم و این مطالعات به‌خوبی می‌تواند جلوی خیلی از سیلابهای خطرناک را بگیرد، ولی به این مطالعات توجه نمی‌شود و می‌خواهیم همه چیز را از صفر شروع کنیم. یکی از بزرگترین ایرادات همین است که این کتابها و مطالعات استفاده نمی‌شود و وقتی که می‌خواهند برنامه‌ریزی کنند، خودشان برنامه می‌نویسند و به مطالعات قبلی توجهی ندارند.
یکی از کارهای دیگری که توسط جهاد انجام شد، توجه به آبخیزداری شهری و انجام فعالیتها و پروژه‌های مرتبط با آن در شهرها بود، در واقع آبخیزداری شهری با جهاد سازندگی شروع شد. برای اینکه از وقوع سیل در شهرها جلوگیری شود و مردم به‌لحاظ جانی و مالی متحمل خسارات شدید نشوند، جهاد سازندگی تصمیم گرفت در حوزه‌های بالادست شهرها، عملیات فیزیکی و بیولوژیکی آبخیزداری انجام دهد، در برخی از شهرها هم انجام شد، مثلاً مطالعات طرح پلکانی شدن منطقه دربند تهران برای جلوگیری از سیل توسط جهاد سازندگی انجام و اجرا شد یا اینکه در شهرها بعضی مواقع دو یا سه سرشاخه سیل به هم می‌رسیدند که این باعث سیل خطرناک می‌شد، با عملیات آبخیزداری که انجام شد، زمان رسیدن این سرشاخه‌ها تأخیر ایجاد شد و این تأخیر زمانی باعث می‌شد از شدت سیل کاسته شود و خسارتی به‌دنبال نداشته باشد.
کار بعدی دیگر که توسط جهاد سازندگی برای مقابله با سیلاب در شمال کشور انجام شد، ایجاد سدهای رسوبگیر یا آشغالگیر بود که این سدها باعث می‌شد شاخه‌های درخت و آشغال و رسوب سیلاب گرفته شود، تا سیل در سطح شهر پخش نشود و جلوی خسارات جانی و مالی گرفته شود، همه این کارها توسط جهاد سازندگی انجام شد.
تسنیم: برای رشد و توسعه آبخیزداری در کشور چه‌کارهایی باید انجام شود؟
غروی: همان‌طور که مکرر اشاره شد راهکار اصلی برای رشد آبخیزداری در کشور، تدوین قانون و مقررات شفاف و منسجم است.از مهمترین کارهای دیگری که باید انجام شود، توجه به مشارکت مردمی در آبخیزداری است، یکی از کارهایی که باید انجام شود، استفاده از مردم برای انجام طرحهای آبخیزداری است. همان دهه ۷۰ به مسئولین می‌گفتم که “نصف اعتبارات آبخیزداری را به تعاونیهای روستایی آبخیزداری بدهید تا خودشان آبخیزداری کنند”، ولی متأسفانه زیر بار این حرف نرفتند.
البته این را باید گفت در آبخیزداری نسبت به دستگاههای دیگر خیلی کار انجام می‌شود و به‌خصوص در استانها زحمات بسیار زیادی کشیده می‌شود که جای تقدیر دارد، ولی نسبت به کارهایی که باید انجام شود، فاصله زیادی وجود دارد. بعضی از عملیات آبخیزداری برای بخشی از مناطق بسیار مفید است و دولت و شهرداری باید نسبت به این مسئله عنایت بیشتری داشته باشند؛ مثلاً سدهای رسوبگیر یا آشغالگیر برای استانهای شمالی کشور می‌تواند بسیار مفید و مثمرثمر باشد.
یکی از کارهای دیگری که باید بشود، احیاء و اصلاح پوشش گیاهی است. یکی از ایرادات بزرگ از بین رفتن پوشش گیاهی در کشور است. عامل اصلی حفاظت خاک و آب، پوشش گیاهی است. الآن آمار مراتع تخریب‌شده کشور، از ۴۰ میلیون هکتار به ۵۶ میلیون هکتار رسیده است که باید در این فکر اساسی صورت پذیرد و عملیات اصلاح انجام شود، همچنین جنگلها نیز نسبت به گذشته تقلیل قابل توجهی داشته است که باید مسئولین چاره اساسی برای درختکاری و جنگلکاری و استقرار پوشش گیاهی در مناطقی که تخریب شده داشته باشند.
