سیری تاریخی در نقوش فرش جنوب خراسان
فرش در میان خانواده‌های ایرانی به عنوان هنر و یک صنعت جایگاه ویژه‌ای دارد و می‌توان هنر فرش‌بافی را اوج خلاقیت و هنر در میان اقوام یک سرزمین دانست، نقوش فرش ایرانی و مفاهیمی که در طرح‌های بافته شده آن پنهان شده، از جمله مباحث تخصصی بوده که پرداختن به آن جالب توجه است.
عبدالله احراری، عضو انجمن علمی فرش ایران در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص معرفی فرش خراسان جنوبی اظهار کرد: با توجه به اینکه فرش ایران دارای تنوع، فراوانی و انواع سبک‌ها است، بسیاری از محققان با صرف عمر خود در راه تحقیق و پژوهش فرش ایرانی هنوز به اطلاعات کاملی نسبت به گونه‌های فرش ایران دست پیدا نکرده‌اند. در واقع سبک فرش‌بافی هر منطقه تابع فرهنگ، اقلیم و مواد اولیه‌ای است که در آن منطقه استفاده می‌شود؛ مانند پشم و ابریشم، البته شیوه معیشت و نوع اقتصاد آن منطقه نیز در این زمینه دخالت دارد.
این پژوهشگر فرش خاطرنشان کرد: در تاریخ فرش خراسان جنوبی گفته شده نقش هراتی که به عنوان ماهی درهم نیز شناخته می‌شده، در دوره تیموریان که هرات مرکز اقتصادی بوده است در روستاهایی سمت بیرجند و قائن بافته می‌شده و در واقع پس از بافت به هرات حمل می‌شده است؛ این طرح‌ها چون در بازار هرات به فروش می‌رفته، طرح هراتی نام‌گذاری شده بود.
احراری گفت: فرش‌های خراسان جنوبی را باید در سه محور طبقه‌بندی کرد؛ محور اول محور فردوس و طبس است که به لحاظ همسایگی با شهر نایین طرح عمده فرش‌هایی که در این منطقه بافته می‌شوند، از طرح فرش‌های نایینی الهام گرفته است. محور بعدی محوری بر روی نوار مرز در امتداد خواف به زیرکوه و قاینات و بخشی مابین قاین و فردوس است که عشایر از تیره‌های مختلف قالیچه و گلیم می‌بافند، این گلیم‌ها و قالیچه‌ها به عنوان قالی‌های بلوچ خراسان شهرت دارند و بافت آن‌ها از سرخس تا سیستان و بلوچستان ادامه دارد. البته با وجود اینکه این قالی‌ها توسط ترک‌ها، بلوچ‌ها، سیستانی‌ها و عرب‌های نهبندان و فردوس بافته می‌شوند، باز هم به قالی بلوچ مشهور است.
عضو انجمن علمی فرش ایران تشریح کرد: مشخصه قالیچه‌های بلوچ به این شرح است که کناره و شیرازه فرش را از موی بز که مانع از حضور حشراتی مانند عقرب می‌شود، می‌بافند. رنگ‌بندی این قالیچه‌ها تنوع ندارد و بیشتر به سمت تیرگی می‌رود که این تیرگی رنگ به دلیل استفاده از نوعی املاح فلزی برای جذب رنگ در زمان رنگرزی است. عشایر این منطقه از خاکی که دارای آهن بوده استفاده می‌کرده‌اند. آهن موجود در خاک که تیرگی رنگ‌ها را به همراه داشته، باعث می‌شده رنگ فرش‌ها با طبیعت و اقلیم منطقه که سبزی کمتر و کویر بیشتری داشته، سازگار شود.
احراری بیان کرد: شهرستان‌های بیرجند، سربیشه و درمیان، محور اصلی و مرکز قالی‌بافی خراسان جنوبی هستند و بیشترین تولیدات فرش نیز در این منطقه اتفاق می‌افتد. اولین شرکت فرش ایرانی که منشاء کاملا ایرانی داشته و سهامداران آن ایرانی بوده‌اند، از اواسط دوره قاجار تا اوایل پهلوی فعالیت داشته و تا سال ۱۳۱۴ که شرکت سهامی فرش تاسیس شده به فعالیت خود ادامه داده است.
وی افزود: لازم به ذکر است که بخشی از نوع دار، سبک بافت، نوع طرح و نقش فرش در خراسان جنوبی متاثر از قالی کرمان است؛ فرش‌بافی در استان خراسان جنوبی در سه سبک مرسوم است، سبک تابع منطقه نایین، سبک تابع اصفهان، سبکی که از قالی کرمان و در آخر سبکی که از قالی بلوچ خراسان الگو گرفته است.
نقوش قاب‌قابی و ریزه‌ماهی
این پژوهشگر فرش در مورد نقش‌هایی که در این منطقه بافته می‌شود، تصریح کرد: مهم‌ترین نقش‌هایی که در شهرستان‌های بیرجند، درمیان، سربیشه و حتی بخش‌هایی از فردوس و طبس بافته می‌شود یکی نقش قاب‌قابی یا خشتی و دیگری نقشه ماهی درهم است که در بیرجند به آن ریزه ماهی نیز گفته می‌شود.
احراری ادامه داد: مادر تمام نقشه‌های قاب‌قابی، قالی مشهد پازلی بوده که قدمت آن به سده سوم قبل از میلاد در دوره هخامنشیان بازمی‌گردد، فرش بیرجند از این فرش الگو گرفته و در واقع برداشتی از همان قالی است؛ البته بافت نقشه خشتی علاوه بر شهر بیرجند در قم و چهارمحال‌بختیاری نیز بافته می‌شود با این تفاوت که در حاشیه آن بافت برخی از حیوانات نیز به چشم می‌خورد.
وی عنوان کرد: نقشه ماهی درهم یا ریزه ماهی به صورت متنوع در استان‌های مختلف بافته می‌شود اما منشاء اصلی آن خراسان جنوبی است، البته گفته می‌شود که اصالت این فرش به هرات باز می‌گردد اما به عقیده من اصالت این فرش به قهستان می‌رسد؛ شهری که در حال حاضر به عنوان قهستان شناخته می‌شود، در گذشته از کاشمر آغاز و به سیستان بلوچستان ختم می‌شده است.
عضو انجمن علمی فرش ایران در خصوص رواج فرش‌بافی در این استان خاطرنشان کرد: از دلایل رواج قالی‌بافی در این منطقه می‌توان به پتانسیل بالقوه این منطقه در تهیه مواد اولیه فرش اشاره کرد، چرا که در این منطقه دانه‌های رنگی بسیاری وجود دارد. موضوع بعدی خشک‌سالی‌های پی‌درپی است و لذا کشاورزی و دامداری به تنهایی معیشت مردم منطقه را تامین نمی‌کرده پس آن‌ها از قالی‌بافی نیز برای درآمدزایی استفاده می‌کرده‌اند؛ از آن‌جایی که تنها قالی‌بافی در برخی از روستاها تامین‌کننده خانواده‌ها نبوده، اقتصاد بسیاری از روستاهای خراسان جنوبی بر سه پایه کشاورزی، دامداری و صنایع دستی شکل گرفته است.
طرح کله‌اسبی؛ برداشتی از منظومه شمسی
احراری اضافه کرد: در بیرجند بافت فرش در بین دو مورد کشاورزی و دامداری برای تامین معیشت و اقتصاد حرف اول را می‌زند، در حال حاضر بیرجند با حدود ۲۰ هزار نفر بافنده چیزی نزدیک به ۱۰۰ هزار متر مربع در سال فرش تولید می‌کند. در این فرش‌های تولید شده علاوه بر دو مدل قبلی که در مورد آن صحبت شد، طرح کله‌اسبی نیز بیشتر در نوفرست، مود و خراشاد بافته می‌شود. این طرح برداشتی از منظومه شمسی است که نفش ترنج در مرکز و دور تا دور آن اسب‌هایی به نشانه منظومه شمسی در حال چرخش هستند.
وی یادآور شد: طرح بعدی که در منطقه نوفرست، مود و خراشاد بیشتر بافته می‌شود، طرح سعدی است؛ نام این طرح از شخص جوانی که در اوایل دوره پهلوی فعالیت می‌کرده گرفته شده است، بیرجندی‌ها کلمه ساده را در لهجه خود به صورت سده‌ی تلفظ می‌کنند و چون جوان طراح فردی باهوش و ساده بوده، طرح این فرش به سعدی معروف شده است. در طرح این فرش هم از نقش‌های مشهد و هم از نقش‌های فرش تهران استفاده شده است.
این پژوهشگر فرش اظهار کرد: در مجموع اگر بخواهیم فرش خراسان جنوبی و بیرجند را از نظر تاریخی تقسیم‌بندی کنیم، به قبل از تجاری شدن هنر فرش‌بافی در این منطقه می‌رسیم که بیشتر جنبه خودمصرفی داشته، در ابعاد قالیچه بیشتر بافته می‌شده است و بیشتر نقوش بافته شده آن ذهنی بوده‌اند.
احراری افزود: دوره بعدی فرش بیرجند و خراسان جنوبی به زمانی می‌رسد که فرش تجاری می‌شود، این دوره از اواسط دوره قاجار آغاز و تا دوران پهلوی کشیده می‌شود؛ در این دوره محوریت فرش در استان شرکت فرش شرق بوده است که متولیان آن به درستی تشخیص دادند فرش می‌تواند برای اقتصاد منطقه کمکی باشد و فرش‌های تولید شده خود را به صورت مستقیم صادر می‌کردند که فرش بیرجند به ویژه طرح ماهی درهم آن باب بازار آمریکا و اروپا بوده است.
وی ادامه داد: دوره آخر نیز دوره معاصر است که در این دوره شاهد حضور رشته فرش در دانشگاه آزاد، دانشگاه دولتی این منطقه و در مرکز فنی و حرفه‌ای هستیم، در واقع علاوه بر نقشه‌های بومی نقشه‌های سایر استان‌ها و بافت تابلو فرش نیز در این منطقه انجام می‌شود.
عضو انجمن علمی فرش ایران خاطرنشان کرد: از دیگر دستاوردهای معاصر فرش در این منطقه تاسیس بزرگترین مجتمع‌های فرش‌بافی توسط دانش‌آموختگان فرش در بخش مرکزی بیرجند است که در حال حاضر تولید آزمایشی خود را آغاز کرده‌اند؛ نکته‌ای که باید حتما به آن اشاره کرد، این که در دوران معاصر از پشم دستی کمتر استفاده می‌شود، این در صورتی است که بافت فرش‌ها در گذشته با رنگ گیاهی و پشم دستی انجام می‌شده است.
رنگ در فرش جنوب خراسان
احراری در خصوص رنگ‌های مورد استفاده در بافت فرش‌های این منطقه تشریح کرد: رنگ‌های قالی بیرجند و فرش‌های خراسان جنوبی بسیار محدود است؛ به این صورت که در قالی بلوچ حداکثر هفت رنگ، در قالی نایین که در سمت طبس بافته می‌شود حداکثر ۱۵ رنگ و در قالی بیرجند نیز حداکثر ۲۰ رنگ استفاده می‌شود که هرکدام اسامی خاص خود را نیز دارند، برای مثال به رنگ صورتی گلهار، به آبی کم رنگ دوغی، به آبی متوسط ماستی گفته می‌شود. اسامی رنگ‌های مورد استفاده در فرش‌ها و قالی‌های این منطقه هم‌چنین با نام رنگ‌ها در برخی دیگر از مناطق در تضاد هستند مانند رنگ لاکی که در این منطقه رنگ قرمز اما در منطقه دیگر به رنگ مسی گفته می‌شود.
وی متذکر شد: یکی از دلایلی که در بیرجند و خراسان جنوبی طراح فرش بسیار کم است و تعداد آن‌ها به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد، آن است که نقشه ماهی به صورت سینه به سینه منتقل شده و بسیاری از بافندگان آن را حفظ هستند. بافندگان بیرجندی در بافت فرش به دلیل حفظ بودن طرح فرش نیازی به طراح ندارند و در برخی از مواقع تنها برای اصلاح طرح‌ها از طراحان این منطقه استفاده می‌شود.
