«معجزه آبخیزداری» |یک توصیه به کشاورزان: روی سطوح شیبدار، باغ دیم ایجاد کنید

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، کشور ایران، اگرچه به‌لحاظ جغرافیایی، روی کمربند خشک جهان واقع شده است، ولی با توجه به تنوع اقلیمی فراوان، از جمله کشورهایی است که در زمینه کشاورزی و زراعت، قدمت بسیار زیادی دارند و می­‌توان گفت ایران از نخستین کشورها در جهان است که دارای کشاورزی و زراعت بوده است. طبق بررسی­‌های صورت‌گرفته، ۲۸ پهنه اقلیمی در ایران مورد شناسایی واقع شده است که در صورت وجود مدیریت علمی، کارشناسانه و درست می­‌تواند شرایط ایده­‌آلی برای توسعه صنعت کشاورزی اعم از دیم و آبی را به‌دنبال داشته باشد.

وضعیت اراضی شیبدار در ایران

بیش از نیمی از ایران توسط کوهستانها و اراضی شیبدار فراگرفته شده است. طبق بررسی­ها، حدود ۴۵ درصد کشور دارای شیب کمتر از ۳ درصد است. سایر مناطق ایران را اراضی دامنه­‌ای یا تپه‌ماهوری تشکیل می­‌دهد. به‌طورکلی ۴۷ درصد ایران را اراضی شیبدار با شیب ۳ تا ۵۰ درصد تشکیل می­‌دهد. این موضوع با توجه به حساسیت بیشتر اراضی شیبدار به فرسایش خاک اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. مطالعات زیادی نشان داده­‌اند که با افزایش شیب، فرسایش خاک نیز افزایش می­‌یابد.

اهمیت توسعه باغهای دیم روی اراضی شیبدار

توسعه باغهای دیم روی اراضی شیبدار از زوایای مختلف دارای اهمیت است؛ دلائل عمده توسعه باغهای دیم روی اراضی شیبدار عبارت است از: کمبود اراضی مسطح و مرغوب و تولید غذا؛ حفاظت منابع خاک و آب؛ سکونت و تأمین معیشت در این اراضی.

امروزه بیشتر سرزمینهای مرغوب موجود در دنیا و ایران، مورد بهره­‌برداری واقع شده و تنها سرزمینهای باقی‌مانده قابل بهره­‌برداری، اراضی مشکل­دار یا اراضی با مرغوبیت کم و اراضی شیبدار خواهند بود؛ که بدون شک اراضی شیبدار حتی با وجود مرغوبیت مناسب در صورتی که اصول آبخیزداری در آن رعایت نشود، مشکلاتی مانند فرسایش خاک را به‌همراه خواهند داشت. یکی از اصول مهم آبخیزداری برای مقابله با فرسایش خاک که سالانه ۱۰ میلیارد دلار به خاک کشور خسارت می­‌زند، توسعه باغهای دیم روی اراضی شیبدار خواهد بود.

آثار و فواید توسعه باغات روی سطوح شیبدار

توسعه باغات دیم در اراضی شیبدار و کم‌بازده، از جنبه­‌های مختلف امنیتی، اقتصادی و اجتماعی حائز اهمیت است؛ علاوه بر اینکه این‌گونه اراضی نیازی به آب ندارند، مهمترین مزیت توسعه باغات دیم روی اراضی شیبدار، مقابله با فرسایش خاک است، علاوه بر این توسعه باغات سود و منفعت بسیار خوبی را عاید کشاورزان خواهد کرد.

از مزایای دیگر توسعه باغها روی سطوح شیبدار، پایداری محیط زیست و اکوسیستم است که به‌شدت به عناصری مانند فسفر، نیتروژن و کربن آلی و توازن آنها مرتبط می­‌شود. کربن آلی خاک یکی از مؤلفه­‌های اصلی در ارزیابی کیفیت خاک محسوب می­‌شود. مطالعات نشان می­‌دهد ذخیره کربن آلی و نیتروژن خاک در اراضی باغ تحت تأثیر فرسایش بیش از سایر کاربری­ها مثل مرتع است. ذخیره کربن آلی و نیتروژن خاک فرآیندهای فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک خاک را تعدیل می­‌کند و موجب بهبود کیفیت آب با جذب آلاینده­‌ها می­‌شود و بنابراین می­‌تواند در بهبود شرایط اکوسیستم نقش مؤثری داشته باشد.

علاوه بر اینها، طی دهه­‌های گذشته طرحهای زیادی برای بهبود شرایط منابع طبیعی، آبخیزنشینان و روستاییان به‌اجرا درآمده است که با وجود هزینه­‌های زیاد، موفق نبوده­‌اند و اجرای این طرحها، تأثیر چندانی در بهبود شرایط ایجاد نکرده­‌اند. توسعه اراضی شیبدار به باغهای دیم با مشارکت جوامع محلی، افزون بر اینکه می­‌تواند باعث اشتغال و درآمد بالا برای کشاورزان شود، می­‌تواند به بهبود شرایط اکوسیستم و منابع طبیعی کمک شایانی نماید.

مزیت توسعه باغهای دیم نسبت به محصولات زراعی

مزیت توسعه باغهای دیم نسبت به توسعه محصولات زراعی دیم دارای دلائل متعددی است که از جمله علل می­‌توان به این موارد اشاره کرد: میزان بارش کم و تبخیر زیاد؛ سودآوری اقتصادی بیشتر مصرف آب در محصولات باغی نسبت به زراعی؛ بازدهی بیشتر مصرف آب در محصولات باغی نسبت به زراعی؛ ارزش خدمات اکوسیستمی برای باغها نسبت به زراعت بیشتر؛ آسان و کم‌هزینه بودن روشهای نوین آبیاری در باغات نسبت به زراعت.

ارائه پیشنهادات و راهکارهای توسعه باغات دیم روی اراضی شیبدار

با توجه به اینکه یکی از طرحهای مهم بخش کشاورزی در برنامه ششم توسعه، تبدیل ۵۰۰ هزار هکتار از اراضی شیبدار کشور به باغات دیم است، پیشنهاد می­‌شود بانک اطلاعاتی هوشمند آمایش سرزمین شامل اطلاعات اقلیم، توپوگرافی، زمین‌شناسی، خاک‌شناسی، کاربری اراضی و نظایر آن ایجاد و با تلفیق این اطلاعات، عرصه­‌های مساعد توسعه باغهای دیم در مناطق مختلف کشور مشخص گردد.

همچنین ضروری است پس از انجام مطالعات پایه مورد نیاز و مکان‌یابی و پیش از هرگونه کار عملی برای ایجاد باغات دیم روی اراضی شیبدار، نسبت به طراحی بهینه سامانه­‌های آبگیر استحصال آب باران و آموزشهای مورد نیاز اقدام گردد؛ زیرا که بر اساس ویژگی­ها و پهنه­‌بندی اقلیمی کشور، پایداری باغهای دیم تنها با استفاده از تکنیکهای آبخیزداری به‌ویژه ایجاد سامانه­‌های آبگیر استحصال آب باران امکان‌پذیر است.