تولید محصولات جالیزی به قیمت فرونشست؟

هرگاه صحبت از تولید و افزایش درآمد باشد، تنها چیزی که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، مساله محیط زیست و تاب‌آوری اقلیمی یا به عبارت ساده‌تر «تناسب محصول تولیدی با شرایط اقلیمی» است. درواقع آن‌چه که همواره مطرح بوده، بحث ایجاد اشتغال و درآمد بدون در نظر داشتن صرفه اقتصادی و شرایط اقلیمی و محیط زیستی بوده است. اما باید توجه داشت، این موضوع که اکنون با توجه به شرایط سخت اقلیمی و بحران آب به شکل جدیدی نمایان شده و توجهات رابه خود جلب کرده، ریشه در تصمیمات و سیاست‌هایی دارد که طی چند دهه بر وضعیت کشاورزی و اقلیمی کشور سایه انداخته و بحران آب در کشور را با چنین وضعیتی مواجه کرده است.

متاسفانه بخش کشاورزی که بزرگ‌ترین مصرف کننده آب در کشور هم هست، در برخی نواحی گسترش غیراصولی داشته که نه تنها هیچ تناسبی به لحاظ اقلیمی با نوع محصول نداشته بلکه، به دلیل ارزان بودن آب، گسترش بی‌رویه و غیرعلمی را هم تجربه کرده است. اقدامی که توانسته مشکلات جدی در عرصه محیط زیست و به ویژه منابع آب کشور ایجاد نماید.

مشکلاتی که اگر برای آن راهکاری ارایه نشود،در سال‌های پیش رو بخش‌هایی از کشور را به دلیل افت شدید سطح آب زیرزمینی و ایجاد شکاف و فرونشست، غیرقابل سکونت خواهد کرد. این مساله اکنون در بخش‌هایی از استان فارس، اصفهان، کرمان، خراسان‌رضوی، همدان و  … به شکلی جدی نمایان شده و بسیاری از روستاها و نواحی مسکونی را خالی از سکنه کرده است.

اگرچه عوامل متعددی از صنایع تا افزایش جمعیت می‌تواند موجب بروز چنین رخداد طبیعی باشد، اما حوزه کشاورزی به دلیل مصرف بیش از ۹۰ درصد از منابع آبی کشور، به لحاظ بررسی جایگاه ویژه‌ای دارد.

دراین میان، کشت «محصولات جالیزی و صیفی» مانند طالبی، خربزه،هندوانه ، به دلیل رشد فزاینده سطح زیرکشت و تولید به صورت «کشت آبی» و حداکثر مصرف آب، در تهدید منابع آب کشاورزی نقش مهمی دارد که پرداختن به آن می‌تواند نکات بسیار مهمی را نمایان سازد.

روند تولید صیفی‌جات در کشور چگونه است؟

بر اساس آمارهای سازمان جهانی خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) ایران در تولید هندوانه و خیار مقام سوم جهان را دارد که به معنای کشت دو محصول آب بر در سرزمینی خشک و نیمه خشک است. (۱)

روند تولید این محصول در کشور و از سال ۱۳۸۲ (درست از زمانی‌که آمار و اطلاعات دقیق در دسترس است) تا به امروز رو به افزایش بوده و همچنین نوع کشت این محصول نیز پیوسته از دیم به کشت آبی در حال تغییر است.

چنانچه از سال ۱۳۸۲ تاکنون تقریبا بیش از ۹۶ درصد از تولید صیفی‌جات به صورت آبی بوده و این روند همچنان نیز ادامه دارد.

محصولات جالیزی و صیفی‌جات یکی از محصولاتی است که میزان مصرف آب برای تولید این محصول به نسبت شرایط اقلیمی کشور بسیار بالا بوده و با توجه به اقلیم گرم و خشک کشور و نوع آبیاری این محصولات که حداکثر تبخیر آب را دارند، به ویژه برای استان‌های کم‌آب که با تنش آبی روبرو هستند بسیار خطرناک است.

گرچه سطح زیرکشت محصولات جالیزی و صیفی‌جات از سال ۱۳۸۲ تاکنون افزایش چندانی نداشته و تنها در یک سال زراعی ۸۹-۱۳۸۸ تولید این محصولات ۱۰ درصد از تولید کل محصولات کشاورزی را در برگرفته، با این حال باید در نظر داشت که از سال ۸۲ تاکنون که بر روند خشکسالی و بحران آب افزوده شده، نه تنها از میزان تولید این محصولات در استان‌های مواجه با کم‌آبی کاسته نشده، بلکه این محصول بیشتر در مناطقی به عمل آمده که از همان زمان تاکنون با بحران کم‌آبی مواجه هستند.

استان‌های کرمان، خراسان رضوی، فارس از دو دهه قبل علایم بروز خشکسالی را آشکار کرده‌اند.

وضعیت کم‌آبی در استان کرمان به حدی جدی است که  اکنون بیش از ۵۳۷ روستا با کمبود آب شرب مواجه هستند که با تانکر آب‌رسانی می‌شوند.(۲)

تولید محصولات جالیزی یکی از نامتناسب‌ترین شیوه‌های تولید در بخش کشاورزی است که متاسفانه بخش زیادی از آن همواره به صورت سنتی و با آب فراوان کشت می‌شود. به عنوان مثال سالانه ۱۰۰ هزار هکتار از اراضی کشور به کشت هندوانه اختصاص دارد و بیش از دو میلیون و ۳۰۰ هزار تن هندوانه نیز در مناطق مختلف کشور تولید و برداشت می‌شود که به طور متوسط برای تولید هر کیلو هندوانه ۲۸۶ لیتر آب نیاز است. (۳)

با احتساب این آمار و ارقام می‌توان گفت سالیانه به‌طور متوسط نزدیک به ۲ هزار و ۶۳۱ میلیارد لیتر آب تنها برای کشت هندوانه به مصرف می‌رسد.

به استناد آمار و گزارش‌های منتشر شده از سوی وزارت جهاد کشاورزی، تولید محصولات جالیزی و صیفی‌جات در طول ۱۸ سال گذشته همواره در استان‌های کرمان، خراسان‌رضوی، فارس و خوزستان بیشترین میزان تولید را داشته و نکته جالب اینجاست که در برخی از سال‌ها مانند سال زراعی ۹۰-۸۹ استان یزد به عنوان چهارمین تولید کننده و از سال زراعی ۸۸-۱۳۸۷ تا ۹۷-۱۳۹۶ استان سیستان و بلوچستان همواره در بین چهار استان برتر تولیدکننده قرار داشته است.(۴)

اقلیم ایران در دو دهه گذشته به سمت خشکسالی رفته است

مطابق با گزارشی که ناسا از وضعیت گرمایش جهانی و خشکسالی ارائه داده، ایران اصلا وضعیت خوشایندی ندارد و کسب رتبه چهارم برای ایران از بین ۴۵ کشوری که در معرض خشکسالی شدید قرار دارند هم اصلا رتبه خوبی نیست.

در این گزارش تاکید شده این اتفاق در ۳۰ سال آینده رخ خواهد داد. بدین ترتیب مطابق با این گزارش بعید نیست بین ۳۰ تا ۴۰ سال آینده بخش‌های وسیعی از ایران به بیابان مطلق تبدیل شوند. تاثیرات گرمایش زمین و عواقب آن همچون خشکسالی بسیار جدی است.

آخرین خشکسالی ایران در سال های ۴۵ و ۴۶ اتفاق افتاد که صدها نفر در شرق ایران از گرسنگی مردند و بسیاری از شرق ایران به سایر استان‌ها مهاجرت کردند و حالا دوباره چنین خطری مردم حاشیه خلیج فارس را تهدید می‌کند. این موضوع بسیار مهمی است که دولت و متولیان از همین امروز باید دست به کار شوند تا از بروز چنین پدیده شومی جلوگیری کنند.

اگرچه به گفته کارشناسان، خشکسالی قابل کنترل نیست اما می توان با اجرای برنامه‌های درست و مدیریت منطقی این خطر را با کمترین آسیب پشت سر گذاشت. ایران کشوری است که در گزارش ناسا دو بار به نام آن به عنوان یکی از کشورهایی که در صدر این قهقرای مرگبار اقلیمی قرار دارد، اشاره شده است.

گزراش«ناسا» حاکی است در سال‌های پیش رو، میزان بارش ایران کمتر از نصف میانگین جهانی خواهد بود. سطح بیابان‌ها در ایران گسترش یافته و غالب زیستگاه‌های ایران وارد یک «دگردیسی پس رونده» خواهند شد. بدین معنی که آرام آرام جنگل‌ها به درختزار، درختزاران به بوته‌زار، بوته‌زارها به بیابان و بیابان‌ها به دلیل عدم زادآوری زیستی، دوسوم مساحت ایران را در شمار مناطق خشک و نیمه خشک قرار می‌دهد.

با در نظر داشتن وضعیت کشت محصولات صیفی آن هم در استان‌های کم‌آب و همچنین گزارش منتشر شده از سوی ناسا، می‌توان دریافت ادامه این روند می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری برای منابع آبی کشور به همراه داشته باشد. هندوانه و محصولات جالیزی از جمله مواردی هستند که شاید نتوان از کشت آن‌ها صرفه‌نظر کرد، اما باید موارد ذیل را مورد توجه قرار داد:
۱- تولید این محصولات باید به مناطقی محدود شود که منابع آبی مناسب داشته باشند.

۲- نحوه کشت بسیار حائز اهمیت است، کشت و تولید این نوع از محصولات باید  با علم روز همراه بود و از طریق اصلاحات ژنتیکی با حداقل آب تولید شوند

۳- در آخر هم این نکته را باید در نظر داشت که تولید این قبیل محصولات «مزیت نسبی» ایران نیست و بنابراین تولید با هدف برای صادرات، در درازمدت صرفه اقتصادی نداشته و تاب‌آوری اقلیم گرم و خشک ایران را به شدت کاهش خواهد داد.

فرجام سخن

فرونشست و تهدید منابع آبی توسط بخش کشاورزی و از نوع تولید محصولات جالیزی و صیفی یکی از بزرگ‌ترین مخاطرات نسل‌های آتی کشور است که باید آن را با مدیریت صحیح کشاورزی، مورد تعدیل قرار داد.

تولید محصولات جالیزی و صیفی‌جات یکی از عوامل مهم در مصرف آب زیاد به ویژه آب‌های زیرزمینی و ایجاد فرونشست‌ها هستند. هرچند کشورمان یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان میوه و سبزی در دنیا است، اما به دلایل مختلف به‌طور میانگین بیش از ۳۵ درصد محصولات تولیدشده در بخش کشاورزی، پیش از رسیدن به دست مصرف‌کننده نهایی از بین می‌رود.

اتلاف محصولات جالیزی و صیفی نیز به معنای اتلاف آبی است که در فرایند تولید مصرف شده است. اگرچه از میزان اتلاف محصولات صیفی و جالیزی در ایران اطلاع دقیق و به روزی در دست نیست، اما برخی از منابع، میزان اتلاف محصولی مانند هندوانه را بالغ بر ۱۸ درصد برآورد می‌کنند. این میزان برای محصول خیار ۱۷ و برای طالبی و خربزه برابر با ۱۸ درصد است.(۵)

درواقع بخش زیادی از محصولات کشاورزی از نوع صیفی به دلیل عدم نظارت کافی بر میزان و نحوه تولید، در معرض نابودی جدی قرار دارند که می‌توان بخش عمده آن را ناشی از اطلاع‌رسانی نکردن دقیق به جهت تولید و مصرف عنوان کرد.

علاوه‌براین، یکی از خلاهای جدی در عرصه تولید محصولات کشاورزی، به روز نبودن و در دسترس نبودن اطلاعات برای کشت و مصرف است که متاسفانه این امر سالانه موجب اتلاف بخش عمده‌ای از منابع آبی می‌شود. باید توجه داشت که اتلاف هر محصول کشاورزی به منزله اتلاف آب و تهدید منابع آبی است که در ایجاد فرونشست می‌تواند نقش بسیار مهمی داشته باشد.