«معجزه آبخیزداری»| ۶ راهکار برای مقابله با پدیده فرسایش خندقی در ایران

به گزارش خبرگزاری تسنیم «پرونده معجزه آبخیزداری»؛ صمد شادفر عضو هیات علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری نوشت: یکی از انواع فرسایش آبی که باعث ایجاد فرسایش و رسوب در حوزه های آبخیز می گردد و خسارتهای زیادی به اراضی کشاورزی، مرتعی و تاسیسات زیر بنایی وارد می نماید، فرسایش خندقی می باشد. حدود یک میلیون و پانصد هزار هکتار از اراضی مرتعی و دیم در استان های مختلف ایران دچار فرسایش خندقی شده اند. از سوی دیگر فرسایش خندقی قادر است رسوب فراوانی را تولید نماید که سبب مشکلات زیادی در پائین دست آنها مانند ذخایر منابع آبی شده است.

برخی از مهمترین عوامل ایجاد فرسایش خندقی

شناسایی عوامل موثر در وقوع فرسایش خندقی یکی از ابزارهای اساسی و مهم جهت مدیریت و کنترل این پدیده می باشد. تغییرات کاربری اراضی به عنوان یک عامل مؤثر در وقوع فرسایش خندقی می باشد. مقایسه کاربری های قدیم و جدید در مناطق خندقی نشان می دهد ۵۵ درصد از خندق ها در مناطقی رخ داده اند که در آنها تغییرات کاربری ازمرتع به زراعت دیم صورت گرفته است.کمبود مواد آلی یکی دیگر از عواملی است که حساسیت مناطق را نسبت به فرسایش خندقی نشان می دهد. حدود ۹۴درصد از مناطق خندقی دارای ماده آلی کمتر از ۲ درصد می باشند. این مقدار ماده آلی نشان می دهد که این اراضی دارای ماده آلی لازم، به ­منظور مقاومت در برابر فرسایش آبی نمی باشند.

این نوع فرسایش در اکوسیستم ها و اقالیم مختلف ایجاد می گردد ولی بیشترین گسترش میزان خندق ها در اقلیم نیمه خشک(۳۲ درصد) می باشد. اغلب عملیات جاده سازی موجب تمرکز هرزآبهای بالادست در آبراهه های زیر جاده ها و ایجاد خندق در پایین دست جاده می شود. شخم در اراضی شیبدار همه ساله باعث فرسایش و کاهش میزان درصد حاصلخیزی خاک می‌شود این امر میزان محصول در هر هکتار را به شدت کاهش می‌دهد. علاوه بر عوامل فوق، از مهمرین علل طبیعی موثر در رخداد فرسایش خندقی می توان به فرسایش پذیری خاک، شیب، سیل، شدت بارندگی، میزان نسبت جذب سدیم، نوع سازند و بافت خاک  و از مهمترین علل انسانی تاثیر گذار در رخداد فرسایش خندقی می توان به تخریب پوشش گیاهی، اقدامات نادرست کشاورزی، چرای بی رویه، اثر آبگذرها و کالورت ها، احداث پل نام برد.

خسارت ناشی از فرسایش خندقی

تحقیقات در ارتباط با فرسایش خندقی نشان می دهد که حدود ۱.۵ میلیون هکتار از عرصه های مراتع، زراعت دیم و آبی و ابنیه، راه های روستایی و آسفالته، منازل روستایی، دکل های برق و … در معرض خطر فرسایش خندقی قرار گرفته ومورد تخریب و تهدید بوده است. به عنوان نمونه خسارت وارده در استان سیستان و بلوچستان حدود ۲۳۰ میلیارد تومان، گلستان حدود ۱۵۰میلیارد تومان و درکرمانشاه حدود ۱۴۰ میلیارد تومان برآورد شده است.

پیشنهاداتی برای مقابله با فرسایش خندقی در ایران

۱. استفاده از بندهای آبخیزداری مانند خشکه چین، گابیونی و خاکی برای خندق های بزرگتر از یک متر عمق.

۲. جلوگیری از تبدیل مراتع به دیم زار.

۳. بهبود وضعیت مراتع فقیر با روش های مدیریتی مانند قرق و چرای تناوبی، بذر پاشی و بذر کاری.

۴. انتقال رواناب تولیدی از راه های احداث شده به مناطق بدون شیب.

۵. ایجاد موانع گیاهی از بوته ها بر روی اراضی شیبدار با کاربری دیم در فواصل معین، به منظور کاستن حجم و سرعت رواناب تولیدی.

۶. تقسیم خندق های  طویل و بزرگ توسط سازه های ذکر شده و احداث بند در درون آنها به منظور جمع آوری سیلاب برای زراعت در اطراف خندق ها و استفاده از درون مسیر خندق های عریض ( عرض بزرگتر از ۱۰ متر) برای کشت.