آنچه مرگ نخلستان‌ها را رقم می‌زند

عضو هیئت علمی گیاه‌پزشکی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان بوشهر در این باره به ایسنا می گوید قارچ تیلاویوپسیس باعث بروز مشکل اساسی ما یعنی بیماری پوسیدگی تنه نخل خرما و شکستن تنه و تاج درخت شده است، به گونه ای که در نخل‌های جوان پوسیدگی تنه نخل از پایین به بالا با علائمی مانند پلاک های سفید رنگ قارچ و در نخل‌های مُسن‌تر، پوسیدگی و مرگ جوانه مرکزی (دل خرما)، خشکیدگی برگ، شکستگی و آویزان شدن تاج درخت را موجب می شود.

دکتر فرزاد کرم‌پور در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص بیماری پوسیدگی و شکستگی تنه نخل ها که برای درختان خرما در استان بوشهر به وجود آمده، عنوان کرد: این قارچ خیلی گرمادوست است و بیشتر در تابستان روی ارقام مختلف نخل خرما از جمله رقم زاهدی به دو صورت خود را نشان می دهد. همین بیماری تابستان سال گذشته در منطقه خِشت استان فارس در یکی از باغات اتفاق افتاد که عکس آن را ارسال کردند و برای بازدید به آن باغ رفتم. پس از نمونه گیری و انتقال به آزمایشگاه، دریافتیم که عامل این بیماری، قارچ Thielaviopsis است و البته گونه‌ی آن پس از انجام تست بیماری زایی، به زودی شناسایی و اعلام خواهد شد. 

تغییرات اقلیمی و بیماری نخل‌ها

وی افزود: تاکنون این بیماری را روی نخل خرما در استان بوشهر را نداشتیم و از سال گذشته به دلیل تغییرات اقلیمی، مثل باران های اردیبهشت ماه پارسال و امسال و تغییرات آب و هوایی باعث شده که قارچ فعال تر شود و برای ما چالش بسازد. طی هفته های گذشته دو باغ در روستای طلحه دهستان فاریاب، بخش بوشکان در شهرستان دشتستان بررسی کردیم که یکی از آن ها باغ خرمای بسیار جوانی بود که انتظار دیدن بیماری پوسیدگی تنه را در آن نداشتیم. همه ی درختان خرمای آن باغ، رقم زاهدی و بین سنین ۱۲ تا ۱۵ سال و پیش از این، درخت هایی کاملا سرحال و سالم بوده اند. نکته مهم آن که درختان بیمار مبتلا به پوسیدگی تنه، علایم زردی و پژمردگی و یا خشک شدن روی برگ ها و خوشه ها نشان نداده اند.

این متخصص بیماری‌شناسی گیاهی درباره علت ابتلای نخل ها به قارچ و بیمار شدن آنها توضیح داد: با وجود این که سیستم آبیاری این باغ قطره ای بوده، ولی به جای اینکه لوله آبی که پای تنه آب می ریزند را با فاصله یک تا یک و نیم متری از تنه قرار بدهند، قطره چکان ها را کاملا دور تا دور تنه قرار داده بودند که لوله های آبیاری قطره ای باید حتما جا به جا شوند. هنگامی که آب می ریخته قارچ هم در خاک آماده بوده و شرایط آب و هوایی نیز کاملا به نفع قارچ رقم خورده و توانسته وارد تاپول یا همان دُمبَرگ شده و سپس به بافت های درونی تنه شده نفوذ کند و از پایین به سمت بالای تنه در حال پیشرفت است، به طوری که تاپول ها با یک فشار کنده میشد.

اگر بیماری خیلی پیشرفت کند…

کرم پور تاکید کرد: اینکه با وجود پوسیدگی و آسیب شدید تنه درخت، هنوز خوشه ها و برگ ها همه سالم هستند  و کمیت و کیفیت آن ها دچار آسیب نشده، موجب رضایت ما و خوشحالی باغدار محترم شد، ولی شوربختانه اگر بیماری خیلی پیشرفت کند، وارد قسمت های آوندی گیاه می شود، قسمتی در تنه به اسم استوانه آوندی که آب و مواد غذایی را از ریشه به برگ و خوشه ها منتقل می کند، این بخش خوشبختانه هنوز دچار بیماری و پوسیدگی نشده بود ولی انتظار می رود که در صورت پیشروی امکان دارد قسمت باقیمانده از تنه که سفت و سخت تر چوبی و دارای بافت سلولی فشرده تری است و قارچ هنوز نتوانسته نفوذ کند را هم دچار شکستگی نماید؛ یعنی اگر روش نادرست آبیاری ادامه پیدا کند و قارچ پیشرفت کند ممکن است درخت را بشکند و بیاندازد.

عضو هیئت علمی گیاه‌پزشکی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان بوشهر در پاسخ به اینکه آیا همه اینها بر اثر آبیاری نادرست و جمع شدن آب پای تنه خرما است، توضیح داد: البته روش آبیاری مورد تایید است، به شرطی که فاصله لوله ها و قطره چکان ها با تنه درخت رعایت شود. باید حتما برای کنترل خود قارچ هم راه حلی سریع پیدا کرد. اولین کاری که می توانیم انجام دهیم این است که حتما سیستم آبیاری را از درخت فاصله بدهیم که آب پای تنه نریزد، چون قارچ برای تکثیر و نفوذ به بافت گیاه، به آب نیاز دارد.

وی اظهار کرد: باغ بعدی مورد بازدید درخت های ۳۰ تا ۴۰ ساله و سیستم آبیاری آن غرقابی، استخری یا همان گاوندی بود و آب کاملا پای درخت ایستاده بود. در این باغ، بیماری پوسیدگی به وسیله همین قارچ ابتدا از جوانه مرکزی (دل نخل) وارد درخت شده و باعث پوسیدگی و شکستگی قسمت های بالای تنه، خشک شدن برگ ها و پژمردگی خوشه ها، شکستگی تاج درخت خرما، آویزان شدن آن و در نهایت موجب مرگ درخت شده است. هر درخت خرما در شرایط کنونی ۵-۳ میلیون ریال ارزش دارد و از دست دادن آن موجب خسارت شدید اقتصادی و رنجش روحی باغدار و ما می شود.

انتشار قارچ تیلاویوپسیس

متخصص بیماری شناسی گیاهی خاطرنشان کرد: این قارچ دو حالت جنسی و غیر جنسی دارد. شکل غیر جنسی آن Thielaviopsis است که خاکزی است و بوسیله آب، از طریق ریشه و پایین تنه وارد گیاه می شود. در باغ دوم به علت سیستم آبیاری غرقابی و ایستابی پای درختان، رطوبت نسبی خیلی بالا داشتیم، چرا که به دلیل ایستابی فراوان و تبخیر آب از سطح باغ در اثر گرمای شدید، رطوبت در قسمت برگ های جوان و تاج درخت خیلی زیاد شده است. در اینجا قارچ به شکل جنسی، یا سراتوسیستیس (Ceratocystis) که هوازاد است و از قسمت جوانه مرکزی و دل نخل وارد می شود و به سمت پایین می آید. حدود یک تا دو متر که پایین آمد، در آنجا بافت های گیاهی را می پوساند، درخت را قطع می کند و تاج درخت قطع و آویزان می شود، و یا می افتد.

فرزاد کرم پور با اشاره به قابلیت انتشار این قارچ و بیماری نخل ها تصریح کرد: سیستم آبیاری غرقابی، باد و یا آفات چوبخواری که روی درخت فعالیت می کنند و به سمت درخت سالم دیگری می رود، می تواند بیماری را حمل و پخش کند. البته ما می توانیم کارهای کنترل شیمیایی بیماری را برای درختی که علایم اولیه بیماری را نشان می دهد و برای تشخیص آن حتما باید از متخصص و کارشناسان توانمند استفاده کرد. مثلا یک سری سموم مسی مانند اکسی کلراید مس که می توان به نسبت ۵ در هزار مورد استفاده قرار داد و حتی همان باغ قبلی که جوان بود و آلودگی در قسمت پایین تنه، شروع شده بود می توان به این روش جلوگیری کرد تا درخت دچار مرگ نشود.

به گفته عضو هیئت علمی گیاه‌پزشکی مرکز تحقیقات استان بوشهر برای مدیریت و کنترل بیماری پوسیدگی تنه درختان خرما در هر دو باغ یاد شده، نیاز است که کارهای ویژه ای به ترتیب در باغ اجرا شود. ابتدا حتما باید سیستم آبیاری اگر قطره ای است، به فاصله گذاری بین لوله و قطره چکان آب با تنه درختان، و اگر آبیاری غرقابی است، با تغییر آن به سیستم آبیاری تحت فشاری مانند بابلر یا قطره ای، درخت را از خطر ابتلا به بیماری نجات داد. پس از آن کنترل شیمیایی بیماری انجام شود. به این ترتیب که هر چه سریع تر، درختان این باغ، چه بیمار و چه سالم، بوسیله سموم مسی محلول پاشی کنند و از بیمار شدن سایر درختان سالم پیشگیری کنند. به طور کلی، یک سری کارهای مربوط به بهداشت باغ Sanitation باید در طول سال انجام شود. مثلا درخت های آلوده را باید قطع کنند و اگر اطمینان دارند که درخت مرده، آن را به عنوان منبع بیماری و خطر برای سایر نخل ها و باغ های اطراف، به بیرون باغ انتقال دهند و با احتیاط، بسوزانند؛ یعنی درختان آلوده و بیمار باید از دسترس درخت های سالم دور شوند.

راهکار درمان بیما ری نخل‌ها

وی تصریح کرد: پس چند عمل سریع و به ترتیب باید انجام شود؛ یکی سیستم آبیاری اصلاح شود. باید در هر روش آبیاری سعی شود به تدریج و در طول زمان، همزمان با پیشرفت مراحل رشد درختان خرما، آبیاری با فاصله از تنه درخت انجام شود. دوم اینکه سمپاشی یا محلول پاشی با قارچ کش های مسی روی تنه ها و تاج درخت انجام شود. سومین عملیات رعایت بهداشت باغ است که باید تاپول (دمبرگ) و دارپنگ (خوشه) و برگ های خشک و اضافی که همه می توانند منبع و محل زندگی قارچ ها، آفات و باکتری های بیماری زا باشند، هرس و جمع آوری شوند و آن ها را با احتیاط و در صورت نیاز با نظارت کارشناس کشاورزی و نماینده آتش نشانی منطقه آتش بزنند تا نتوانند نفوذ کند و در نخلستان ها پخش شوند.

عضو هیئت علمی گیاه‌پزشکی ادامه داد: همچنین نیاز است در مراحل بعد، کوددهی و تغذیه درخت با استفاده از کود حیوانی کاملا پوسیده و کودهای گوگردی و سایر کودهای شیمیایی مفید مورد نیاز گیاه و منبع عناصر غذایی ماکرو( نیتروژن، فسفر و پتاسیم) و عناصر میکرو (ریز مغذی ها) در فصل های خنک پاییز و زمستان برای تقویت غذایی درختان خرما و ایجاد مقاومت درختان در برابر آفات و بیماری های خسارت‌زا و رشد و عملکرد بهتر و بیشتر درخت انجام شود. فراموش نکنیم که مدیریت و کنترل آفات چوبخوار و سایر آفات درختان خرما ضروری است. همه عملیات اجرایی در باغ و مزرعه شایسته است برای موفقیت بیشتر، با مشورت و نظارت کارشناسان کشاورزی و متخصصان گیاه‌پزشکی و خاک‌شناسی انجام شود.

تهدیدی برای تمام نخلستان ها

وی با بیان اینکه این بیماری تهدیدی برای تمام نخلستان ها است، گفت: برای مثال درختی که ۵۰ -۴۰ سال سن دارد و ۶ تا ۱۰ متر ارتفاع دارد و یا حتی نخل های جوان تر که بیمار شده اند، ممکن است قارچ عامل بیماری از آن در نخلستان پخش شود. بنابر این باغداران محترم می توانند درخت های سالم اطراف آن را نیز سم‌پاشی نمایند و باید انجام بدهند. این بیماری تهدیدی برای کل نخلستان ها است البته نیازی نیست که همه درختان خرما را سم پاشی کنند، بلکه وقتی درختی آلوده شده تا شعاع ۳ تا ۴ درخت قبل و بعد آن را سمپاشی کنند، ما این کار را توصیه کرده ایم. امیدوارم همه کشاورزان ارجمند و زحمتکش برای دستیابی به افزایش محصولی با کیفیت بهینه، این پیشنهادات را رعایت فرمایند. پیشنهاد و خواهش می کنم چه برای نخلستان و چه سایر محصولات گیاهی خودتان که زحمت زیادی متحمل می شوید و هزینه های فراوانی صرف می کنید، از دانش و تجربه خودتان، متخصصان و کارشناسان با تجربه بیش از این استفاده کنید. موفقیت شما آرزوی ما است.

وی اظهار کرد: پیشنهادات ما کوتاه مدت و دراز مدت است که برنامه های درازمدت ممکن است بین ۲ تا ۳ سال طول بکشد. بنابراین باید یک نتیجه ی خاصی بگیریم بعد آن را منتقل کنیم، ولی مشکلی مانند این بیماری متوقف نمی شود و حتما باید کار کوتاه مدت هم همراه آن انجام بگیرد. در مورد این بیماری روی درختان خرما، لازم است در بررسی های آزمایشگاهی و تست های بیماری زایی، گونه ی قارچ عامل بیماری مشخص شود که این ممکن است زمان بیشتری ببرد، بنابراین برنامه های کوتاه مدت می تواند جا به جایی سیستم آبیاری یا انجام سمپاشی باشد و حتما بهداشت باغ که خیلی مهم است، وقتی یک قطعه آلوده در باغ وجود دارد به راحتی با باد یا آب و از طریق ریشه، تنه یا برگ، جا به جا، منتقل و منتشر می شود.

اجرای طرح یاوران تولید کشاورزی

کرم پور در توضیح برنامه های پژوهشی و عملیاتی برای پیشگیری از گسترش بیماری های گیاهی به ویژه بیماری پوسیدگی تنه خرما عنوان کرد: وظیفه مرکز تحقیقات کشاورزی و سازمان جهاد کشاورزی این است که بر برنامه ها نظارت داشته باشد. در سال جاری، وزیر محبوب و محترم جهاد کشاورزی کشور، دستور اجرای یک برنامه بزرگ و کاربردی را در کشور با عنوان «طرح یاوران تولید کشاورزی» صادر کرده اند که سازمان تحقیقات کشاورزی هم به شدت پیگیر آن است و در قالب همین طرح بازدیدها را انجام دادیم.

وی در ادامه گفتگو تشریح کرد: در طرح یاوران تولید، بهره بردار یا باغدار مشکلش را بیان می کند، کارشناس اجرایی مراکز خدمات کشاورزی این مشکلات را به مدیریت کشاورزی شهرستان، از آنجا به کمیته ی ستادی طرح یاوران تولید منتقل می کنند و سپس محقق و کارشناسان مسئول اجرایی شهرستان ها از محل بازدید و برنامه عملیاتی و نظارتی کوتاه مدت و بلند مدت را ارائه می دهند. محققان و کارشناسان اجرایی کشاورزی با پشتیبانی ستاد طرح یاوران تولید، عملیات و طرح های تحقیقاتی پیشنهادی خود را برای مدیریت، پیشگیری و کنترل بیماری ارائه می کنند.  اجرای عملیات به وسیله باغدارران گرامی باید با نظارتف حمایت و همکاری مستقیم کارشناسان محقق، مراکز خدمات دهستان ها و مدیریت کشاورزی شهرستان ها و سازمان کشاورزی استان انجام شود.

این عضو هیئت علمی و استاد دانشگاه یادآور شد: قسمت مهم کار این است که ما در آخر بازدید و بررسی های آزمایشگاهی یک توصیه اجرایی ارائه می کنیم و باید کارشناس اجرایی سازمان جهاد کشاورزی برود نظارت کند که بهره برداران محترم انجام بدهند و اگر اشتباهی رخ داد بگوید اینجا اشتباه است. از کارشناسان ارجمند اجرایی چه در ستاد سازمان کشاورزی استان و چه در مدیریت های شهرستان و مراکز خدمات و ترویج کشاورزی دهستان ها درخواست می شود با صمیمیت و توان هر چه بیشتر نسبت به مسئله یابی و گزارش سریع آن، ارتباط هر چه بیشتر حضوری و مجازی با متخصص ها و محققان معین (نمایندگان مرکز تحقیقات کشاورزی در منطقه) و انتقال مشکل و چالش مورد نظر در همه رشته ها و دیسیپلین های گیاهی، دام و طیور و آبزیان، جنگل و مرتع، خاک‌شناسی و گیاهپزشکی و حتی مسایل بازاریابی و اقتصادی به متخصص مربوطه در مرکز تحقیقات و کمیته ستادی طرح یاوران تولید کشاورزی اهتمام بیشتری داشته باشند.

مشکل نخل‌ها فقط این بیماری نیست…

دکتر فرزاد کرم پور تاکید کرد: مشکلات ما در حوزه نخل فقط این بیماری نیست و مشکلات دیگری هم داریم. مشکلاتی روی خوشه، برگ و ریشه در حوزه نخلستان ها داریم. همچنین سه گروه محصولات عمده و مهم استان بوشهر شامل غلات، سبزی – صیفی، خرما و مرکبات و عرصه های مرتعی و جنگلی منابع طبیعی نیز تحت پوشش تحقیقاتی، آموزشی و ترویجی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان بوشهر است. هر کدام از این دسته گیاهان و همچنین گیاهان دارویی مانند آلوئه ورا و گیاهان شورزیست مانند سالیکورنیا و حرا که مصرف کننده آب های نامتعارف مانند آب دریا هستند نیز در دست بررسی این مرکز هستند و مشکلات مربوط به خود را دارند. نکات و یافته های تحقیقاتی ما باید با کشاورز مطرح شود و به اطلاع آنان رسانده شود. کشاورزان تمام شهرستان ها باید به لحاظ این موضوعات توجیه شوند.

وی با بیان اینکه متاسفانه در حال حاضر ویروس کرونا سد بسیار بزرگی برای برخی اقدامات است، اظهار کرد: محصولات کشاورزی عمده استان بوشهر خرما، مرکبات، گیاهان جالیزی و گوجه فرنگی و سایر محصولات گلخانه ای و مزرعه هستند که اگر سازمان جهاد کشاورزی و مرکز تحقیقات به موضوع بیماری ها، آفات، علف هرز و… که هر کدام یک حوزه تخصصی و مورد نیاز است و باید به آنها پرداخته شود و اگر متولیان دید بازتر و مسئولیت پذیری فراتر توجه داشته باشند، خیلی از مشکلات حل می شود.

به گزارش ایسنا، در بازدید و بررسی میدانی کارشناسان مسئول حفظ نباتات و اعضاء هیأت علمی بخش تحقیقات گیاه‌پزشکی سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر از باغ‌های خرمای روستای طلحه در بخش بوشکان، در همه باغ‌های مورد بازدید منطقه، مشکل اساسی بیماری پوسیدگی تنه نخل خرما و شکستن تنه و تاج درخت بوده است. در باغی که نخل‌های آن جوان و با سن حدود ۱۲-۱۵ ساله بود، خوشه‌ها و برگ‌های درخت سالم و با کیفیت خوب ولی تنه نخل از پایین به بالا دچار پوسیدگی و رشد پلاک‌های قارچی بودند و در باغی که نخل‌ها مُسن‌تر و بیش از ۳۰-۴۰ ساله بودند، پوسیدگی و مرگ جوانه مرکزی (دل خرما) و شکستگی و برگ تاج درخت رخ داده بود که پس از نمونه‌برداری و آزمایش‌های انجام شده، بیماری قارچی ناشی از قارچ آسکومیت (Thielaviopsis Sp.)Ceratacystis Sp تشخیص داده شد.