گفتگو با هیئت علمی پژوهشکده آبخیزداری؛ فرسایش خاک در ایران ۷ برابر حد مجاز است

به گزارش خبرگزاری تسنیم «پرونده معجزه آبخیزداری»؛ خاک به عنوان یکی از با ارزش ترین منابع حیاتی محسوب می شود؛ چرا که رشد گیاهان را تضمین کرده و بیش از ۹۷ درصد نیازهای غذایی جهان را برآورده می کند. امنیت غذایی و بهره وری کشاورزی در هر کشوری در ارتباطی نزدیک و تنگاتنگ با کیفیت و عمق خاک زراعی آن کشور قرار داشته و به جرات می توان گفت که هر کشوری دارای منابع خاک غنی تر، حاصلخیزتر و فراوان تری باشد و از آن به بهترین و مناسب ترین وجه، بهره برداری کند، ثبات، پایداری، امنیت و رفاه خود را تضمین کرده است. علیرغم اهمیت حیاتی خاک برای ادامه بقا آدمی، معضلی جدی آن را تهدید می کند و آن چیزی نیست جز پدیده فرسایش. فرسایش خاک را می توان به عنوان بحرانی جدی تلقی نمود. از این رو، درباره وضعیت کمی و کیفی و چالش های خاک کشور به خصوص فرسایش خاک و راهکارهای مقابله با آن، گفتگویی تفصیلی با دکتر حمیدرضا پیروان، دانشیار گروه تحقیقات حفاظت آب و خاک پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری انجام دادیم. مهمترین مواردی که دکتر پیروان در این مصاحبه بدان اشاره داشتند عبارت است از:

• خاک نقش مهمی در ذخیره آب و مهار سیل دارد و محلی برای تأمین مواد غذایی و دارویی است.
• برای تشکیل هر سانتیمتر خاک در ایران به ۸۰۰ سال زمان نیاز است.

  تسنیم: آقای دکتر لطفا بفرمایید خاک با کیفیت و خب چه ویژگی هایی دارد؟

  پیروان: خاک باکیفیت، خاکی است که دارای اجزاء معدنی مناسب و دارای دانه بندی متعادل و واجد ساختمان مناسب باشد. به عبارت دیگر ذرات تشکیل دهنده رس، سیلت و  ماسه  در آن دارای نسبت فراوانی مناسب بوده و این اجزا با بهم پیوستگی بین خود، خاکدانه های درشت تر را تشکیل دهند تا از این طریق  با حرکت آب و هوا در بین ذرات، امکان رشد گیاه و فعالیت میکروارگانیسم ها فراهم شود. هر چه کیفیت فیزیکی و شیمیایی خاک بالاتر باشد تنوع خدمات خاک و میزان کیفیت آن بالاتر می رود به همین خاطر کیفیت خاک مهم است. در خاک با کیفیت میزان برداشت محصول بالاتر و کیفیت محصولات هم افزایش می یابد  و این محصولات در چرخه غذایی، سلامت دام و انسان را تضمین می کند.

  تسنیم: به طور کلی چقدر طول می کشد تا خاک مجدد تولید شود؟

  پیروان: برای تشکیل خاک بر روی سنگ مادر یا به عبارت دیگر سازند  زمین شناسی، عوامل مختلفی مانند  اقلیم، فعالیت های میکروارگانیسم ها و شیب و توپوگرافی و زمان تاثیر گذار هستند. در مناطق گرم و مرطوب استوایی میزان شدت هوازدگی سنگ مادر بیشتر فراهم است و لذا خاک های عمیق شکل می گیرند و در اقلیم های خشک و بیابانی این سرعت تشکیل خاک به مراتب کمتر است. نرخ تولید خاک از یک سانتیمتر در ۱۰۰۰ سال تا ۳۰ سانتیمتر در ۵۰ سال (۶ متر در ۱۰۰۰ سال) متغیر است. در ایران گفته می شود که برای تشکیل یک سانتیمتر خاک به ۸۰۰ سال زمان نیاز است.  لذا در مقیاس عمر انسان، خاک یک منبع تجدیدناپذیر به حساب می آید. علت این میزان تغییر در نرخ خاکزایی به همان عوامل خاکزا  بر می گردد.

  سازندهای زمین شناسی حساس کشور مانند مارن ها بیشترین سرعت تولید خاک را دارند و به عوض سازندهای آتشفشانی مانند سنگ های آذرین نوع بازالتی  به دلیل مقاومت بیشتر در قبال فرسایش کمترین نرخ تولید خاک را نشان می دهند. گرچه، سطح ۷۰ درصد سطح کشور از سازندهای زودفرسا تشکیل شده است ولی به دلیل شیب بالا در  سرزمین ایران، و اقلیم چیره خشک در سطح کشور و کمبود پوشش گیاهی و فرسایش بالا امکان تشکیل خاک قابل ملاحظه به جز  نواحی اندک در نوار شمالی کشور و زاگرس در دیگر مناطق فراهم نیست. هر چه از زمان تشکیل خاک بگذرد خاک تکامل یافته تر می شود به عبارت دیگر خاک بر روی بستر سنگی به عنوان مواد مادری، شروع به تشکیل می کند و از بالا تا روی سنگ مادر افق های مختلفی تشکیل می شود که تحت عنوان افق A ، افق B و افق C نام گذاری می شود. افق A محل تجمع مواد آلی ، افق B محل تجمع مواد معدنی و افق C حد واسط سنگ مادر و خاک اصلی است. هر چه زمان می گذرد ضخامت این افق ها افزوده می شود.

  چرخه فرسایش مانع از این می شود که خاک بتواند در بلند مدت در محل باقی بماند و لذا خاک دائما در حال تجدید است. روی این حساب مثلا در کشور ایران اکثر خاک ها جوان و تکامل نایافته هستند. تعیین سن خاک نیازمند انجام آزمایشات هزینه بر مانند روش های رادیوکر بن، رایوایزوتوپ ها، روش های نوری مانند روش تهییج نوری (لومینسانس برانگیخته نوری) و روش تهییج حرارتی است.  تحقیقات پراکنده ای در مورد قدمت برخی خاک ها وجود دارد. برای مثال خاک های لسی اطراف شهر میبد یزد بر اساس روش نوری دارای سنی حدود ۳۰ هزار تا ۴۰ هزار سال هستند. در تحقیقی دیگر به روش تهییج حرارتی سن خاک های تراس های آبرفتی حوضه طالقان را حدود ۴۶۵۰ تا ۱۰۰ هزار سال برآورد کرده اند.

  در ایران خاک های فسیل به فراوانی داریم که در افق های بین سازندهای زمین شناسی محفوظ مانده اند و قدمت آن ها به دوران اول زمین شناسی نیز بر می گردد  و جوان ترین نوع خاک های فسیلی را می توان در افق های بین چینه ای سازند هزاردره به سن پلیوسن در شمال تهران و کوهیایه های جنوبی البرز به سن ۵ میلیون سال و نیز  و خاک های آجری شده قاعده اولین گدازه های آتشفشانی دماوند به سن دوران “هولوسن” که  حدود ۱.۷۸ میلیون سال قبل  است اشاره کرد . خاک های گداخته شده توسط اولین فوران بازالتی آتشفشان دماوند در مسیر چاده چالوس در محدود پلور کنار جاده برونزد دارند. هم چنین می توان به خاک های قدیمی ایران شامل خاکسترهای آتشفشانی دماوند و سهند  نیز اشاره کرد که خاک های بسیار غنی از نظر محتوای مواد معدنی هستند.

  تسنیم: آقای دکتر در مجموع در کشور چه اندازه خاک با کیفیت خوب وجود دارد و چند درصد از مساحت کشور را خاک خوب تشکیل می دهد؟

  پیروان: از عرصه ۱۶۰ میلیون هکتار اراضی سطح کشور، ۹۰ میلیون هکتار مرتع، ۱۲.۴ میلیون هکتار جنگل، ۱۸.۵ میلیون هکتار اراضی قابل کشت، ۳۲.۵ میلیون هکتار بیابان و ۱۱.۶ میلیون هکتار ماسه های روان و کفه های نمکی است . از مراتع موجود ۵۶.۳۱ هکتار مراتع بد، ۷.۲ میلیون هکتار مرتع خوب و ۲۱.۴۵ میلیون هکتار اراضی مرتعی متوسط داریم . با یک حساب سرانگشتی با جمع اراضی مراتع خوب، جنگل و اراضی قابل کشت می توان گفت که حدود ۳۲ میلیون هکتار اراضی با خاک خوب  در کشور وجود دارد که حدود ۲۰ درصد سطح کشور را در بر می گیرد.

  ملاک خاک خوب را اگر معیار کشاورزی بگیریم و خاکی منظورمان باشد که توان تولید محصولات کشاورزی را داشته باشد می توان گفت که در سطح کشور ۱۸.۵ میلیون هکتار خاک کشاورزی داریم که بر روی آن کشت می شود و البته برخی بررسی ها نشان داده که این میزان تا ۲۴ میلیون هکتار نیز در سطح کشور وجود دارد. از میزان ۱۸.۵ میلیون هکتار خاک قابل کشت در ایران حدود ۶.۸۵ میلیون هکتار دارای محدودیت کشت و فقط ۱.۲ میلیون هکتار بدون محدودیت هستند.

  تسنیم: وضعیت فرسایش خاک در ایران در مقایسه با فرسایش خاک دنیا و استانداردهای جهانی برای حد مجاز فرسایش ،  چگونه ارزیابی می کنید؟

  پیروان: در خصوص استاندارد جهانی برای میزان فرسایش خاک کشور بایست حد مجاز فرسایش یا به عبارت دیگر حد قابل تحمل فرسایش خاک را مطرح کرد. هنگامی که نرخ تولید خاک برابر فرسایش باشد یعنی این که بین تولید و هدررفت خاک توازن وجود دارد. اگر نرخ فرسایش بیش از توان  بازتولید خاک باشد مسلماً پس از سال های متمادی کل خاک را ازدست خواهیم داد.  با توجه به منابع موجود برای خاک های جنگلی و کشاورزی، جنگل نیمه انبوه،  مرتعی و بیابانی به ترتیب حد مجاز فرسایش را ۱۰، ۵ و ۱ تن در سال در نظر می گیرند. با بررسی انجام شده در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری از سطح کاربری اراضی کشور مشخص شد که حد مجاز متوسط فرسایش کشور ۲.۲ تن در هکتار در سال بایست باشد که با مقایسه  وضع موجود که  ۱۶  تن در هکتار در سال می باشد  متوجه می شویم که نرخ فرسایش کشور تقریبا ۷ برابر حد مجاز است.

  تسنیم:  راهکارهای پیشگیری از تخریب خاک در کشور و فرسایش خاک چیست؟

  پیروان: به طور کلی فرسایش، فرونشست زمین و قاچاق خاک ۳ عامل فاجعه آمیز خاک کشور هستند. مهمترین عامل پیشگیری از این چالش ها، اجرای قانون حفاظت از خاک مصوب سال ۱۳۹۸  و اجرای مدیریت جامع حوزه های آبخیز کشور است باید با مدیریت جامع حوزه آبخیز از هر گونه بخشی نگری به  سرمایه ها و منابع فیزیکی، انسانی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و طبیعی موجود در سطح حوزه ها پرهیز شود. علاوه بر این،  از جمله راهکارهای مقابله با فرسایش خاک در ایران می توان به تهیه آمایش سرزمین و اجرای دقیق آن، حفظ کاربری اراضی  و جلوگیری از تغییرات آن، اجرای کشاورزی حفاظتی در بخش کشاورزی شامل شخم در جهت عمود بر شیب، رعایت تناوب زراعی، حفظ بقایای گیاهی پس از برداشت محصول، اشاره کرد.

  همچنین برای مقابله با فرسایش خاک لازم است استفاده از روش های نوین آبیاری، تامین معیشت جایگزین  برای آبخیزنشینان در مناطق بحرانی، اجرای حقابه های زیست محیطی، افزایش آگاهی های فردی و اجتماعی و فراهم نمودن زمینه مشارکت گسترده  مردمی برای حفاظت از خاک مدنظر مسئولان واقع شود.

• در کشور ایران اکثر خاک ها جوان و تکامل نایافته هستند.
• فرسایش، فرونشست زمین و قاچاق خاک ۳ عامل فاجعه آمیز خاک کشور هستند.
• در کشور حدود ۳۲ میلیون هکتار اراضی با خاک خوب وجود دارد که حدود ۲۰ درصد سطح کشور را در بر می گیرد.
• حد مجاز متوسط فرسایش کشور ۲.۲ تن در هکتار در سال است این میزان در ایران حدود ۱۶ تن در هکتار است که تقریبا ۷ برابر حد مجاز است.
• مهمترین عامل پیشگیری فرسایش خاک، اجرای قانون حفاظت از خاک مصوب سال ۱۳۹۸  و اجرای مدیریت جامع حوزه های آبخیز کشور (آبخیزداری) است.
• باید با اجرای مدیریت جامع حوزه های آبخیز کشور، از هر گونه بخشی نگری به سرمایه ها و منابع فیزیکی، انسانی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و طبیعی موجود در سطح حوزه ها پرهیز شود.

در اینجا نظر مخاطبان را مصاحبه تفصیلی با دکتر حمیدرضا پیروان جلب می نماییم.

تسنیم: یکی از مسائل مهمی که کشور ما با آن مواجه است، بحران فرسایش و تخریب خاک در کشور است؛ لطفا بفرمایید اهمیت خاک و ضرورت توجه به خاک به عنوان یکی از مهمترین مولفه های امنیت غذایی در کشور چیست؟

پیروان: اهمیت و ضرورت توجه به خاک را باید در خدماتی که خاک ارائه می دهد، جستجو کرد. این ماده خدمات زیست بومی متعددی  را ارائه می کند که زندگی بر روی زمین را امکان پذیر می نماید. در واقع خاک محلی برای چرخش عناصر غذایی و تامین کننده  مواد غذایی، دارویی، الیاف ، سوخت و مصالح ساختمانی است و همچنین  محلی است برای تصفیه و ذخیره آب. علاوه بر این خاک موجب کاهش آلاینده ها و محلی برای دفن ضایعات خانگی، کشاورزی و صنعتی است. از سایر خدمات خاک نیز می توان به این نکته مهم اشاره کرد که زیربنای کلیه فعالیت های انسان اعم از خانگی، صنعتی و کشاورزی و زیستگاه جانداران خاک است و همچنین خاک نقش بسیار مهمی در مهار سیل بر عهده دارد و خاک خوب و با کیفیت می تواند آب را در خود ذخیره کند و از جاری شدن سیل جلوگیری نماید.