کشاورزی حفاظتی، مهربانی با خاک و تداوم در تولید محصول

افسانه عالی نژادیان در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: هر ساله در فصل برداشت محصولات کشاورزی، مشاهده می‌شود تعدادی از کشاورزان با اهداف مختلفی از جمله سهولت در عملیات خاک‌ورزی و آماده‌سازی اراضی خود برای کشت دوم اقدام به آتش زدن مزارع و سوزاندن بقایای گیاهی می‌کنند.

وی با بیان اینکه این آتش سوزی‌ها علاوه بر ایجاد چهره نازیبایی از طبیعت، باعث بروز مشکلات زیست محیطی زیادی از جمله از دست رفتن ارزش حیاتی خاک سطحی، کاهش جذب عناصر غذایی توسط ریشه‌ها، کاهش ظرفیت نگهداری آب خاک و راندمان مصرف آب، کاهش نفوذپزیری خاک، از بین رفتن ساختمان خاک،   اثرات تشدید کننده بر انتشار گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر و از بین رفتن موجودات ریز و درشت خاکزی و کاهش فعالیت‌های آنها می‌شود، بیان کرد: استمرار این امر به مرور زمان موجب کاهش پایداری، افزایش فرسایش، افت حاصلخیزی خاک و نهایتاً کاهش تولید می‌شود.

عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه لرستان گفت: بر این اساس لازم است کشاورزان را با مزایای حفظ کاه و کلش و باقیمانده‌های محصولات کشاورزی در خاک و معایب سوزاندن بقایای گیاهی بر روی تولید، خاک زراعی و محیط زیست آگاه ساخت و راهکارهای موثر را برای آنها مانند استفاده مناسب از ماشین‌آلات نسبت به مدیریت بقایا بدون سوزاندن آنها، جایگزین کرد.

عالی‌نژادیان اضافه کرد: تخریب خاک و محیط‌زیست، آلودگی‌های زیست‌محیطی و ورودی‌های گران همه مربوط به سوء مدیریت خاک و عملیات نامناسب کشاورزی است.

وی بیان کرد: با مدیریت صحیح شرایط مزرعه، می‌توان تا حد زیادی از آسیب فرآیندهای فوق به مزرعه جلوگیری کرد که از جمله انجام عملیات مهم در کشاورزی که تأثیر زیادی بر شرایط خاک، نگهداری آب و غیره دارد، خاکورزی است.

خاکورزی دلیل تخریب خاک

عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه لرستان، خاکورزی را مسئول تخریب خاک عنوان کرد و گفت: عملیات شدید خاکورزی سبب افزایش فرسایش باد و آب و تخریب ساختمان خاک می‌شود، بنابراین، برای حفظ خاک به کاهش عملیات خاکورزی نیاز است.

عالی‌نژادیان با بیان اینکه کشاورزی حفاظتی شامل نگهداری بقایای گیاهی در سطح خاک، تناوب زراعی و کنترل عبور و مرور وسایل و ماشین‌های کشاورزی است، تصریح کرد: در حقیقت کشاورزی حفاظتی راهکاری برای حفظ و اصلاح منابع کشاورزی با هدف افزایش تولید و پایداری محصول همراه با حفظ محیط زیست است که در این روش به‌جای استفاده از روش‌های خاک‌ورزی رایج و سنتی، از خاک‌ورزی حفاظتی Conservation tillage، (بدون خاک‌ورزی  Zero/No tillage یا انواع خاک‌ورزی حداقلی) استفاده می‌شود، به این معنا که زیر و رو شدن خاک در این روش مثل سیستم رایج خاک‌ورزی نبوده و دست‌کم ۳۰ درصد بقایای محصول قبلی در سطح خاک مزرعه حفظ می‌شود.

کشاورزی حفاظتی راهکاری برای اقتصادی کردن کشاورزی

وی ادامه داد: این روش کشاورزی بر پایه حفاظت از خاک،  آب و گیاه بنا شده و یکی از راه‌های موثر برای برون رفت از بحران خشکسالی، مدیریت آب و جبران مواد آلی خاک برای اقتصادی کردن کشاورزی است.

عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه لرستان اضافه کرد: از مزایای دیگر این روش کشاورزی، کاهش فشردگی خاک، افزایش ضریب نگهداری رطوبت در خاک، افزایش مواد آلی خاک، جلوگیری از فرسایش، کاهش تبخیر، پیشگیری از به هم خوردن ساختمان خاک و همچنین اصلاح آن، افزایش کارآیی مصرف آب، تنظیم pH و EC و در نهایت حمایت از جاندارن ریز و درشت خاکزی است.

عالی‌نژادیان عنوان کرد: در این سیستم کشاورزی ضمن بازسازی اراضی تخریب شده، از نابودی اراضی نیز جلوگیری می‌شود.

وی گفت: در این شیوه کشاورزی، اختلاط خاک از قبیل بهم زدن مکانیکی خاک به حداقل ممکن کاهش می‌یابد و یا از آن جلوگیری می‌شود که هم‌اکنون در سطح جهانی در حدود ۱۱۷ میلیون هکتار در تمام کشورها و در تمام اکولوژی‌ها، کشاورزی به این شیوه انجام می شود.

عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه لرستان با بیان اینکه مزارع بدون خاکورزی به عنوان یک مخزن CO۲ عمل می‌کنند، اظهار کرد: چنان‌چه کشاورزی حفاظتی به کاربرده شده در مقیاس جهانی می‌تواند به طور کلی سهم عمده‌ای در کنترل آلودگی هوا و گرم شدن کره زمین داشته باشد. با این تفاسیر کشاورزانی که از این روش استفاده می‌کنند، می‌توانند به اعتبار ذخیره کربن پاداش بگیرند.

کشاورزی  سبب انتشار  ۳۰ درصد از کل گازهای گلخانه‌ای CO۲، NO۲ و CH۴ است

عالی‌نژادیان با بیان اینکه سیستم‌هایی با افزودن بقایای زیاد محصول و استفاده از روش بدون خاکورزی، در مقایسه با خاکورزی مبتنی بر شخم که اتمسفر را از بین می‌برد، کربن بیشتری در خاک جمع می‌کنند، تصریح کرد:  کشاورزی مسبب حدود ۳۰ درصد از کل انتشار گازهای گلخانه‌ای CO۲، NO۲ و CH۴ است.

وی با تاکید براینکه در سال‌های اول اجرای کشاورزی حفاظتی، مقدار ماده آلی خاک از طریق تجزیه ریشه‌ها و بقایای رویشی روی سطح، افزایش می‌یابد، ادامه داد: این ماده آلی به آرامی تجزیه می‌شود و بخش زیادی از آن در خاکرخ (پروفیل خاک) وارد می‌شود. بنابراین، آزادسازی کربن به اتمسفر نیز به آرامی اتفاق می‌افتد؛ در نتیجه، کربن در خاک ترسیب یافته و خاک را به یک منبع کربن خالص تبدیل می‌کند و این فرآیند می‌تواند تأثیر قابل توجهی در مبارزه با کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به اتمسفر و در نتیجه کمک به پیشگیری از اثرات نگران‌کننده گرمایش جهانی داشته باشد.

عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه لرستان اضافه کرد: در برخی مواقع،   مقدار زیاد بقایای محصول روی سطح خاک، تداخل مکانیکی در عملیات کشت بذر مستقیم، تأخیر در خشک‌شدن و گرم‌شدن خاک سطحی، افزایش علف هرز، افزایش پتانسیل بیماری محصولات و آفات و کاهش کارآیی کودها و سموم دفع آفات را ایجاد می‌کند که با تکنیک‌های برداشت محصول، مدیریت صحیح و رعایت تناوب زراعی می توان آن را کنترل کرد.

ضرورت گسترش کشاورزی حفاظتی در لرستان و کشور 

عالی‌نژادیان  با بیان اینکه  در این شرایط بحران آب در کشور، کمبود و کاهش بارندگی‌ها و تغییر اقلیم، برای حفظ منابع آب و خاک لازم است کشاورزی حفاظتی با سرعت بیشتری در کشور و لرستان نیز گسترش یابد، عنوان کرد: در حال حاضر حدود ۲۰ هزار هکتار از اراضی  لرستان توسط ادوات کشاورزی بصورت حفاظتی کشت می شوند که از این مقدار حدود ۷۵۰۰ هکتار به صورت کشت مستقیم انجام می شود.

وی کشاورزی حفاظتی را یکی از مهمترین برنامه ها درخصوص اجرای پروژه ایکاردا در  لرستان دانست و با بیان اینکه هدف آن این است که تا پایان سال ۱۴۰۰ حدود ۵۰ درصد اراضی دیم استان به صورت حفاظتی کشت شوند، خاطر نشان کرد: استفاده از کشاورزی حفاظتی با توجه به مزایای این شیوه و نقش آن در حفاظت از محیط‌زیست، آب، خاک و هوا، تداوم تولید پایدار و همچنین صرفه اقتصادی، به کشاورزان توصیه می شود.

عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه لرستان تصریح کرد: همانطور که گفته شد این شیوه بر سه اصل کم خاکورزی، تناوب محصولات و پوشش آلی استوار است که بسته به اقلیم منطقه، نوع گیاه، نوع خاک و… روش‌های مدیریتی متفاوتی را طلب می‌کند.

کاهش خاکورزی به میزان حداقل ضروری است

وی گفت: از جمله مواردی که کشاورزان باید در نظر داشته باشند، کاهش خاکورزی به میزان حداقل و عدم استفاده از گاوآهن برگردان‌دار (جز در موارد خاص و هر چند سال یک مرتبه) است.

عالی‌نژادیان بیان کرد: همچنین، درصورت نیاز و برای گیاهانی که در عمق بیشتر کشت می‌شوند به جهت آماده‌سازی زمین دستگاه‌های Subsoiler (زیرشکن) و چیزل پکر به کار می‌روند.

عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی خاک دانشگاه لرستان یادآور شد: چنانچه نیاز باشد تمام مزرعه بصورت یکنواخت خاکورزی شود؛ بهتر است به روش عمود برهم ماشین آلات فوق را استفاده کرد و تا جایی که ممکن است از بالا آوردن خاک زیرین به سطح جلوگیری شود.

وی افزود: بطورکلی می‌توان گفت درصورت امکان و دسترسی به ادوات مورد نظر برای کشت، بهتر است تنها همان بخشی از خاک که قرار است بذر یا نشا در آن قرار گیرد، خاکورزی شود و بقیه مزرعه دست نخورده باقی بماند.

عالی‌نژادیان گفت: همچنین، برای مدیریت بقایا و کاهش مقادیر زیاد آن روی سطح خاک نباید آنها را سوزاند و یا در معرض چرای بیش از حد دام قرار داد. بنابراین، کشاورزان با استفاده از این روش و مدیریت صحیح مزرعه می‌توانند به فواید و امتیازات کشاورزی حفاظتی دست یابند.