«بازار» مشکل صنایع دستی استان سمنان/ پیچ و خم هنر و ارتزاق

چرخ کوزه‌گری که حالا برقی شده و نیاز به رکاب زدن هم ندارد، مشتی گل رس نم دار را با سرعت می‌چرخاند. دست هنرمند کوزه‌گر روی تنه گل خیس می‌نشیند و چند ثانیه کافی است تا پیکره یک گلدان یا ظرف آب، بیرون بیاید گویا دست هنرمند این کوزه‌گر، خلق کردن از تکه‌ای گل رس روی چرخ دوار کوزه‌گری را از بر کرده است.

می‌گوید سابقاً که چرخ‌های دوار پارویی یا رکابی بودند کوزه‌گری حال و هوای دیگری داشت هماهنگی خاصی بین پا و دست می‌طلبید اما امروز کارها کمی راحت تر شده است از سوی دیگر آن تابی که در چرخ پایی بود دیگر در چرخ برقی نیست و مضافاً بر اینکه سرعت این یکی می‌تواند تنظیم هم شود اما بازهم همان کوزه‌گری است با همان حال و هوا و بوی خاک رس نم خورده که منتظر است تا روی چرخ‌ها بنشیند.

نقش و نگار روی دست ساخت‌ها

دو متر آن‌سوتر تکه گلی دیگری در دست هنرمند بانوی فعال در زمینه صنایع دستی استان سمنان شکل پیکره یک سبو می‌گیرد. سبویی که از خاک برمی‌آید تا آب را نگه دارد سبویی که دستی بر گردن یار، قرار است گوشه گلویش بنشیند. برای ساختن دسته هنرمند چرخ را خاموش و سپس تکه‌ای گل را با مالش دو کف دست لوله می‌کند مثل یک خودکار سپس جای دسته را خیس می‌کند و با ابزاری شبیه کاردک آن را به کوزه متصل می‌کند کوزه‌ای که ساختنش ۱۵ دقیقه اما آموختنش پنج سال طول می‌کشد تا دستان هنرمند آدمی چنین خلق کند از گل خیس و بی جان؛

یک سوی کارگاه را به لعاب دادن و نقاشی روی ظروفی که شبیه سرامیک می‌شود، اختصاص داده‌اند همان ظروف عمدتاً آبی و سفیدی که این روزها دوباره اقبال عمومی، سراغشان رفته و در خانه‌ها و مغازه‌های بسیاری از شهرهای استان سمنان دوباره دیده می‌شوند همان کاسه لاجوردی هایی که لبه شأن یک نوار آبی پررنگ دارد و آن را با یک قطره رنگ مشکی درون آبی لاجوردی در می‌آورند و وقتی کاسه می‌چرخد با نوک قلمو آن را نقشین می‌کنند.

باید کمی صبر کرد تا کوزه‌ها خشک شوند تا هنرمندان نقاش برای نقش انداختن روی آنان دست یازند اما حالا مجالی است که چای خوش عطری را در پیاله ببینیم اوستا حسین می‌گوید پیاله‌های مان را از بیرون خریدیم! خنده‌ای گوشه لب دارد. خودشان پیاله‌های چای را به خانه دیگران مهمان می‌کنند اما گویا از کوزه شکسته آب می‌خورند تا رسم کوزه گران را حتماً به جای بیاورند! معلوم نیست این پیاله‌ها چه چیزی دارند که چای درون شأن طعم دیگری پیدا می‌کند.

تولید هست اما بازار نداریم!

اوستا حسین می‌گوید: مشکل ما تولید نیست ما خوشبختانه هم جوانان و هم مانند من پیرمردهای این کار را در شاهرود، دامغان و سمنان و به خصوص مهدی شهر و… فراوان داریم که استعداد خوبی دارند حتی برخی هنرمندان شکل امروزی‌تر کوزه‌گری و سفالگری را انجام و با تلفیق چند هنر مثل منبت، کولاژ، نقاشی و… احجامی را درست می‌کنند که بسیار از کار ما زیباتر و ارزشمند تر هم است اما مشکل فروش آثار است.

وی که سابقه دیرینی در کار سفال دارد با طرح این سوال که مگر چند درصد از مردم استان سمنان برای پارچ آب خوری و پیاله چای شأن کوزه می‌خرند؟، می‌افزاید: این مشاغل هنری و دستی در واقع به ذوق هنرمندانه بستگی دارد در نتیجه مخاطب خاصی دارد که عمدتاً در خارج از کشور و خارج از استان سمنان حضور دارند در حالی که ما هیچ بازار تعریف شده‌ای برای محصولات دستی‌مان نداریم.

این فعال حوزه صنایع دستی با بیان اینکه به نظر من میراث فرهنگی می‌بایست برای صنایع دستی استان سمنان بازار تعریف می‌کرد، تاکید داشت: اگر اشتباه نکنم دو اثر سفالگری و مجسمه سازی از هنرمندان استان سمنان امروز ثبت ملی شده است که یکی از آنها آهوی معروف استاد زیاری است اما متأسفانه ما از سوی میراث فرهنگی به عنوان متولی نتوانسته‌ایم شاهد برند سازی، بازاریابی و ایجاد بازارچه در مرکز استان و تهران و… باشیم تا هنر هنرمندان ما عرضه شود.

عدم بهره‌گیری از فرصت‌ها

همکار اوستا حسین که جوانی به نام مجید اسلامی نام دارد با بیان اینکه یکی از انتظارات ما این است که بتوانیم هنر صنایع دستی استان سمنان به کشور بشناسانیم کاری که مثلاً در لالجین همدان اتفاق افتاده و این شهر را به پایتخت سفال ایران بدل کرده است، ابراز داشت: ما ظرفیت‌های خوبی در بافته‌ها و دستباف‌ها فرش و… داریم که هیچکدام شأن برند سازی و مورد توجه قرار نگرفته در نتیجه با این شرایط نباید چشم انتظار بازار فروش باشیم.

وی که به دلیل جوان‌تر بودن از اوستا حسین، نیم نگاهی هم به فضای مجازی و بازار الکترونیک دارد، می‌گوید: به نظر من استفاده از فضای مجازی و راه اندازی بازارچه‌ها به صورت برخط یکی از اقداماتی است که می‌بایست توسط میراث فرهنگی انجام می‌شد یا حتی در ایام کرونا ما می‌توانستیم هفته فرهنگی و صنایع دستی استان سمنان را به صورت کارگاه‌های مجازی در سطح کشور مطرح کنیم و هر روز صنایع دستی یک شهرستان استان مطرح و معرفی می‌شد اما از این فرصت‌ها بهره‌گیری نشده است.

اسلامی با بیان اینکه مشکل ما تولید نیست بلکه فروشمان مشکل دارد، گفت: صنایع دستی ما در خارج از کشور طرفداران پرشماری دارند اما ما تنها بازاری را که اصلاً نداریم، خارج از کشور است! در واقع صنایع دستی برای عرضه کردن هستند نه انبار کردن و یا مصرف روزانه مردم؛ از سوی دیگر هزاران هنرمند بافنده و سفالگر و… وجود دارند که حتی در ارتزاق ساده شأن مانده‌اند. مسئولان شاید باور نکنند اما یک شاگرد کوزه‌گر در بهترین شرایط در نهایت بتواند ماهانه یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان درآمد داشته باشد لذا چطور باید در چنین شرایط زیست؟ از همه مهم‌تر چطور می‌توان انتظار داشت که جوان‌ترها وارد این کار شوند؟

عدم تکمیل زنجیره تولید و صادرات

یک کارشناس حوزه اقتصادی با بیان اینکه مشکل ما در زمینه تولیدات روستایی، صنایع دستی و در یک اشل بزرگ‌تر، محصولات و خدمات فرهنگی این است که برنامه درست نداریم، گفت: صنایع دستی از نامش مشخص است که یک صنعت محسوب می‌شود در نتیجه باید پول در آن حرف نخست را بزند و این در کنار بعد هنری آن معنی پیدا می‌کند وگرنه وقتی هنرمندی از لحاظ ارتزاق زندگی‌اش مشکل داشته باشد چطور می‌تواند کارهایش را هم ارتقا ببخشد؟

حسن همتیان با بیان اینکه وقتی ما هنوز به صنایع دستی به چشم صنعت نگاه نمی‌کنیم در نتیجه به تولید آن هم باور نداریم زیرا برنامه‌ریزی کلانی برایش نداریم که در آن نشان داد وضعیت موجود در سال ۱۴۰۰ کجاست، وضعیت مطلوب چیست و در سال ۱۴۱۰ می‌بایست صنایع دستی استان سمنان با جذب مثلاً ۵۰ میلیارد تومان سرمایه بخش خصوصی به بزرگترین تولید کننده دستباف‌های کلاته خیج باشد و همه ایران اسلامی از آن بخرند و نفعش به تمام هنرمندان فعال در این حوزه برسد.

وی با اشاره به اینکه وقتی صنایع دستی به چشم صنعت نگاه شد می‌توان در تکمیل زنجیره آن اهتمام ورزید، تاکید داشت: تکمیل زنجیره تولید یعنی از تهیه مواد اولیه، کارگر، حمل و نقل، تولید، بسته بندی، برند سازی، تبلیغات، فروش و بازاریابی تا حتی باربری حرفه‌ای را مد نظر قرار داد اما تا این وضعیت سال‌های سال فاصله داریم زیرا تفکر ما نسبت به صنایع دستی یک صنعت پول ساز نیست پس باور نداریم که می‌توان در این زمینه هم طرح اقتصادی و مزیت دار نوشت و از آن پول درآورد.

این فعال بازار با طرح این پرسش که مسئولان میراث فرهنگی استان سمنان اعلام کنند که تا کنون چند طرح اقتصادی و توجیهی برای تولید انبوه صنایع دستی استان سمنان با مشارکت بخش خصوصی و سرمایه گذاری کلان تا کنون تهیه شده است که اگر یک سرمایه گذار برای سرمایه گذاری به استان سمنان بیاید به آن عرضه کنند؟، ابراز داشت: مشکل این است که ما فقط سرمایه گذاری را در سیمان و آهن و فولاد می‌بینیم در حالی که ارزش افزوده دست ساخت‌های ما در حوزه صنایع دستی ده‌ها برابر کارخانه است.

۵ هزار هنرمند صنایع دستی داریم

سرپرست اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان با بیان اینکه پنج هزار هنرمند صنایع دستی در سطح استان شناسایی شده است، گفت: تفاهم‌نامه همکاری توسعه مشاغل خانگی با رویکرد صنایع دستی یکی از اقداماتی است که سعی کرده‌ایم تا برای حمایت از تولید صنایع دستی استان در دستور کار قرار دهیم.

حمید رضا دوست محمدی با بیان اینکه این تفاهم‌نامه در هفته صنایع‌دستی و بین اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان و جهاد دانشگاهی استان و با هدف توسعه و ترویج مشاغل خانگی امضا می‌شود، تاکید داشت: یکی از اقداماتی که ما در سطح استان داشتیم ایجاد جامعه تخصصی صنایع دستی با حضور هنرمندان این حوزه است که بتوانند در کنار میراث فرهنگی، امور مرتبط با هنرمندان استان را پیگیری کنند.

وی با بیان اینکه مشارکت جامعه تخصصی هنرمندان صنایع دستی و برگزاری نمایشگاه‌ها و هماهنگی شرکت هنرمندان استان در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی، ارتقای مسائل مرتبط با صنایع دستی، پیگیری بیمه حوادث هنرمندان از طریق جامعه تخصصی هنرمندان صنایع دستی، پیگیری مسائل و مشکلات هنرمندان و فعالان صنایع‌دستی استان و کمک به رونق تولیدات این حوزه و بازار فروش و… از جمله محورهایی است که با همکاری در سطح استان دنبال می‌شود.