مرگ خاموش قنات در سایه فعالیت چاههای کشاورزی
قناتها که آب را از سفره‌های آب زیرزمینی به مناطق کم ارتفاع و دشتها گسیل می‌کنند در تامین آب شرب و حیات کشاورزی نقش حیاتی دارند اما با حفر چاههای کشاورزی مجاز و غیرمجاز به سوی خاموشی و مرگ می‌روند.
تاریخ نشان می‌دهد ایرانی‌ها اولین مردمانی بودند که به دانش و فناوری حفر قنات دست یافتند و بعد از آن این دانش به شمال هندوستان، شمال آفریقا و حتی اسپانیا رسید. همچنین نخستین تمدنی که کشاورزی آبی را وارد تاریخ کرد ایرانی‌ها بودند و از آنجا که ایران کشوری خشک و نیمه خشک است روشی بسیار هوشمندانه برای پایداری آب ابداع کردند که همان قنات است.
به گفته تاریخ نویسان ایرانیان سدسازان ماهری هم بودند، اجداد ما در چندین هزار سال شاید ده‌ها سد و صدها آب بند احداث کردند اما گذشت زمان به آنها نشان داد که احداث سد با وضعیت اقلیمی کشور سازگاری ندارد و موجب نابودی منابع می‌شود در واقع آنها بسیار باهوش بودند و دریافته بودند که سدسازی رویکردی ناپایدار،غیراقتصادی و زیان بار است از این رو به فکر راه حل بهتری افتادند که در این روند به فناوری قنات دست یافتند.
پژوهشگران معتقدند بهره برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفت و در دوره هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن و شاخ آفریقا نیز راه یافت سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهمترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد.
در حال حاضر در ٣۴ کشور قنات وجود دارد و مهمترین قناتهای ایران در استانهای کویری خراسان، یزد، کرمان، مرکزی و فارس وجود دارد.
قنات از سازه هایی است که نقش مهمی در تامین آب شرب داشته و اکنون این سازه در سطح بین‌المللی به نام ایران ثبت شده است. بخش عظیمی از کشور که در مناطق گرم و خشک و حاشیه کویر واقع شده با مشکل کم آبی مواجه است و از طریق حفر قنات آب مورد نیاز برای کشاورزی و شرب تامین می‌کند.
آبهایی چون چشمه‌ها، روان آب‌ها و آبهای فصلی از طریق چاههای قنات جمع‌آوری می‌شود و آب قنات در دو بخش کشاورزی و شرب بسیار موثر است که در این زمینه باید اقدامات موثری انجام داد.
در این میان خراسان رضوی که جزو استانهای خشک و نیمه‌خشک است پیشینه‌ای قوی در قنات‌سازی و استفاده از آن برای تامین آب شرب و کشاورزی دارد، سرآمد این نبوغ آبی در ساخت قنات قصبه گناباد که در فهرست جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده مشخص است.
قنات قصبه با عمق ۳۲۰ متر که تاریخ آن دستکم به ۲۲۵۰ سال پیش باز می‌گردد عمیق‌ترین و یکی از پر آب‌ترین قناتهای ایران است که با توجه به این ویژگی‌ها در پرونده قنات های ۱۱ گانه ایران در ۲۵ تیرماه ۱۳۹۵ (۱۵ جولای ۲۰۱۶ میلادی) در چهلمین اجلاس کمیته میراث جهانی در شهر استانبول ترکیه به عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
خراسان رضوی دارنده بیشترین تعداد قنات کشور
معاون مدیریت آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در این زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: این استان دارای ۶ هزار و ۸۸۲ رشته قنات است که سالانه ۵۰۰ میلیون متر مکعب دبی آب دارد.
محمد قیصری منوچهری افزود: این میزان آبدهی قناتهای استان معادل حدود ۱۰ درصد آب استحصالی از منابع آب زیرزمینی استان است.
وی ادامه داد: طول قناتهای استان در مجموع ۱۳ هزار کیلومتر است.
معاون جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه تاکنون برای ۵۶ درصد قناتهای استان عملیات احصا و مرمت انجام شده است گفت: اجرای این عملیات برای ۴۴ درصد دیگر از قناتهای استان باقی مانده است.
وی افزود: اعتبار مصوب سال گذشته برای بخش قنات در استان که تا نیمه امسال باید جذب شود در بخش استانی بیش از ۳۱۶ میلیارد ریال بود که برای مرمت ۳۴۲ رشته قنات به طول ۸۶ کیلومتر هزینه شد.
قیصری منوچهری ادامه داد: اعتبارات ملی مصوب در این زمینه نیز حدود ۱۲۰ میلیارد ریال بود که بالاتر از میزان مصوب و در حدود ۱۵۵ میلیارد ریال تاکنون تخصیص یافته است که برای مرمت و احیای ۱۰۸ رشته قنات با ۶۰ کیلومتر طول هزینه شده است.
وی گفت: این استان با ۱۶.۵ درصد قناتهای کشور بیشترین تعداد قنات را در ایران دارد و قنات قصبه گناباد و مزینان داورزن به عنوان شاخص‌ترین قناتهای این استان است.
قنات تعادل‌بخش سفره‌های آب زیرزمینی
معاون مدیریت آب و خاک جهاد کشاورزی استان با بیان اینکه قنات به عنوان منبع تامین آب پایدار و متعادل‌کننده سفره‌های آب زیرزمینی محسوب می‌شوند، افزود: با توجه به بحرانی‌بودن دشتهای استان فعالیت قناتها در حقیقت حالت متعادل‌کننده دارد.
وی ادامه داد: عدم مصرف انرژی و هزینه زیاد در استحصال آب، حفظ محیط زیست و تامین آب سالم از مهمترین ویژگی‌های قنات است.
قیصری گفت: قناتها نقش بسزایی در زندگی و معیشت کشاورزان دارد که با احیا، مرمت و تامین آب توسط آنها به تثبیت اشتغال و مهاجرت معکوس روستائیان کمک شایانی می‌شود.
چاههای کشاورزی تهدید جدی
وی با بیان اینکه بیشترین تهدید برای قنات را می‌توان چاههای کشاورزی دانست،افزود: تا ۵۰ سال پیش چاه کشاورزی نبود اما از دهه ۴۰ که شاهد ایجاد و حفر چاه بودیم با زیاد شدن این حفاری‌ها و استفاده از پمپ آب، حفر چاه کشاورزی رونق گرفت.
قیصری ادامه داد: حفر چاه موجب شد دبی قناتها کم شود و بیشترین تهدید برای قنات را می‌توان در درجه اول چاههای کشاورزی بخصوص چاههای غیرمجاز و تجاوز به حریم کیفی وکمی قناتها دانست.
وی گفت: دستگاه‌های متولی ،شهرداری‌ها ،بخشداری‌ها و دهیاری‌ها باید به موضوع مهم و حساس حفر چاههای آب کشاورزی توجه بیشتری کنند و بدون استعلام از جهاد کشاورزی در خصوص حریم قنات مجوز ساخت در روستا و حفر چاه را صادر نکنند.
قیصری افزود: ادامه روند موجود به مرور موجب تخریب و نشست قناتها و نابودی آنها می‌شود.
حفاظت از قنات حفاظت از حیات کشاورزی
رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی نیز گفت: توجه به حریم کیفی و کمی قنوات، بازنگری در قوانین و دستورالعمل‌های حفر چاه، افزایش مشارکت مردمی با واگذاری و دخالت مستقیم مالکان و بهره‌برداران در احیا، مرمت و مدیریت قناتها، مهار سیلاب‌های دستی و احداث سازه‌های حفاظتی برای قناتها، کنترال بهره‌برداری از رودخانه‌ها برای برداشت آب از جمله راهکارهای حفاظت از قناتهاست.
محمدرضا اورانی افزود: اهمیت قناتها از نظر پدافند غیرعامل مبحث مهمی است که باید به آن توجه ویژه داشت.
وی ادامه داد: قناتها دارای جایگاه ویژه و منحصربفردی هستند که در صورت حمله سایبری یا هوایی به نیروگاه‌ها با قطع برق و اختلال در تامین آب شرب می‌توانند نسبت به تامین آب موثر واقع شوند.
رییس جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: انجام عملیات آبخیردازی در بالادست قناتها، ارائه تسهیلات ارزان قیمت برای این بخش به بهره‌برداران،ارتباط تنگاتنگ مقنیان با کارشناسان و تلفیق علم تجربی با دانش آکادمیک، لزوم افزایش اعتبارات ملی و استانی احیای قناتها، ترویج فرهنگ قنات و قنات‌داری ، ثبت قناتهای شاخص به عنوان میراث فرهنگی و تقویت جایگاه کنترل و نظارت بر بهره‌برداری از قناتها از طریق مشاور می‌تواند از دیگر راهبردهای حفظ این شاهکارهای آبی باشد.
کاهش ۲۰ درصدی دبی آب قناتهای خراسان
معاون مدیریت آب و خاک جهاد کشاورزی خراسان رضوی با بیان اینکه آبدهی به طرز محسوسی بستگی به بارندگی دارد گفت: با توجه به نوسان بارشها دبی آب در قناتهای استان از ۵۷۹ میلیون متر مکعب تا ۸۰۰ میلیون متر مکعب متفاوت بوده است.
قیصری افزود:در سنوات قبل به دلیل خشکسالی‌ها آمار دبی قنوات کاهش چشمگیر داشته به طوری که تا ۲۵ درصد کاهش دبی در این بخش ثبت شده است.
وی ادامه داد:طی دو سال گذشته با بهبود بارندگی در استان شاهد بهبود وضعیت دبی قناتهای استان بودیم اما دبی قناتها نسبت به قبل از خشکسالی‌ها همچنان با ۲۰ درصد کاهش مواجه است.
خراسان رضوی پیشرو در انسداد چاههای غیرمجاز
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی هم گفت: این استان در زمینه عملیات انسداد چاههای غیرمجاز و میزان صرفه‌جویی آب حاصل از آن از استانهای پیشرو کشور است.
محمد علایی افزود: انسداد چاههای غیرمجاز در این استان و میزان آب صرفه‌جویی شده از این طریق طی هفت سال گذشته رشد چشمگیر داشته بطوریکه از سال ۱۳۹۲ تاکنون عملیات انسداد ۱۱ هزار و ۸۰۰ چاه غیر مجاز در خراسان رضوی انجام شده و طی این مدت ۲۴۰ میلیون متر مکعب آب از این طریق صرفه‌جویی شده است.
وی تعداد کنونی چاههای غیر مجاز کشاورزی در این استان را پنج هزار و ۷۵۰ چاه برشمرد و ادامه داد: طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده در اجرای طرح تعادل بخشی آبهای زیرزمینی استان، عملیات انسداد همه این چاه‌ها دنبال می‌شود.
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی گفت: امسال انسداد ۲ هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان برنامه‌ریزی شده که تاکنون حدود ۳۸۰ حلقه از آنها مسدود گردیده است.
وی تعداد چاههای مجاز استان خراسان رضوی را ۱۶ هزار و ۵۰۰ حلقه عنوان کرد و افزود: ۱۰ هزار و ۱۰۰ حلقه از این چاه‌ها در بخش کشاورزی و بقیه در بخش شرب، صنعت و خدمات حفر شده‌اند.
علایی با بیان اینکه استان خراسان رضوی در نصب کنتور هوشمند در چاههای کشاورزی با هدف کنترل منابع آب در کشور پیشگام است ادامه داد: هم‌اکنون ۹۵ درصد چاههای برقی کشاورزی استان که تعداد آنها هشت هزار و ۵۰۰ حلقه است به کنتور هوشمند مجهز هستند.
وی گفت: نصب کنتورهای هوشمند در چاههای غیر کشاورزی استان نیز حدود ۲۰ درصد از کل این چاه‌ها را شامل می‌شود.
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی افزود: این استان یکی از بحرانی‌ترین منابع آبهای زیرزمینی کشور را دارد به طوریکه کسری منابع آبهای زیرزمینی آن تا یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب و افت یک متری سطح آبهای زیر زمینی رسیده است.
وی ادامه داد: با اقداماتی مانند طرح تعادل‌بخشی آبهای زیرزمینی، مقابله با چاههای غیر مجاز، جلوگیری از اضافه برداشت‌ها، نصب کنتورهای هوشمند و طرح سازگاری با کم آبی، کسری منابع زیرزمینی در استان خراسان رضوی طی سال‌های اخیر کمی بهبود یافته است.
علایی گفت: حفاظت و تامین منابع آب وظیفه شرکت‌های آب منطقه‌ای در هر استان است که عملکرد این شرکت‌ها در دو واحد ساخت و ساز و توسعه تاسیسات آب تعریف می‌شود.
