«گرگرو» بلای جان اراضی کشاورزی و روستاییان چابهار و دشتیاری

یکی از مهم ترین مشکلات در حوزه منابع طبیعی شهرستانهای چابهار، دشتیاری و قصرقند که باعث هدر رفت حجم بسیار زیادی از خاک‌های حاصلخیز منطقه شده پدیده خطرناک گرگروک یا فرسایش خندقی است که این پدیده مخرب به گونه ای در منطقه تاثیر گذاشته که می توان گفت خاک این منطقه سرطانی گشته و برای درمان آن نیاز به یک جراحی بزرگ دارد.

محدوده تحت تاثیر فرسایش خندقی یا گرگروک براساس آمارهای اداره منابع طبیعی و آبخیزداری مساحتی معادل ۸۰۰ هزار هکتار بوده که در ۷۰ کیلومتری شمال شرق شهر چابهار واقع شده است.

از لحاظ تقسیمات سیاسی گرگروها در سه شهرستان چابهار،دشتیاری و قصرقند واقع شده و بخش‌ها و دهستان‌های پلان، پیر سهراب، تلنگ، ساربوک و باهوکلات را در بر می‌گیرد.

مناطق مسکونی محدوده یادشده شامل ۲۵۸ روستای دارای سکنه است که در پنج دهستان یادشده پراکنده هستند بطوریکه در دهستان پیرسهراب ۱۱۱ روستا، دهستان پلان ۸۲ روستا، دهستان تلنگ ۵۷  روستا، دهستان ساربوک هفت روستا و در دهستان باهوکلات نیز یک روستا واقع شده است.

این دشت، منطقه وسیعی از اراضی مسطح مارنی با خاکی بسیار حاصل خیز و حساس به فرسایش است و در آن اراضی وسیع زراعت سیلابی در محل خروجی حوزه های آبریز کوهستان به دشت به صورت سنتی با نام دگار (Dagar ) دیده می شود که از ویژگیهای منحصر به فرد این منطقه بوده و به منظور استفاده از سیلاب و رسوبات حاصلخیز آن ایجاد شده و نیز بصورت سنتی نقش کنترل سیلاب های ایجاد شده را ایفا می کند.

سطح فوق بحرانی دارای گالی‌هایی در سطح گسترده بوده و بررسی‌های انجام شده بر روی گالی‌ها یا گرگروها نشان می دهد که حساس‌ترین ناحیه، سرشاخه‌های پنجه‌ای گالی‌ها هستند که از جهت شرقی به سمت رودخانه کاجو در حال پیشروی است، بدین ترتیب به منظور مهار این گالی ها و جلوگیری از پیشروی آنها مطالعات تفضیلی و اجرایی کنترل گالیهای منطقه چابهار تهیه شده است.

مشکلات ناشی از توسعه گالی یا گرگروک در منطقه چابهار از بین رفتن کشاورزی سیلابی در اثر حذف هیدرولوژیکی رودخانه کاجو است.

نقشه آبکندهای دشتیاری وچابهار در دوره های زمانی ۱۳۳۶، ۱۳۴۷، ۱۳۷۲، ۱۳۸۸ و۱۳۹۷ نشان می دهد که آبکندها بعد از سال ۱۳۷۶ سرعت پیشروی بیشتری( دو برابر) نسبت به چهار دهه قبل خود داشته اند. همین سرعت بالای پیشروی آبکندها سبب شده که آبکندها در فاصله کمتر از ۲ کیلومتری رودخانه کاجو در اطراف روستاههای چنگارک و عرب‌زهی قرار گیرند.

آبکندهای این منطقه سالانه بین ۱۰ تا ۶۷۰ متر پیشروی طولی دارند. پیشروی آبکندهای چنگارک در حد ۲۰۰ تا ۵۰۰ متر در سال بوده است یعنی در سالهای آینده احتمال رسیدن آبکندها به رودخانه کاجو در صورت وجود ترسالی بسیار محتمل است که این مهم یعنی حذف سیلاب از بالا دست منطقه موجب بی بهره ماندن بسیاری از روستاهای پائین دست(حدود ۱۲۰ روستا) از سیلاب و تخلیه آنها خواهد شد(از جمله تاثیرات این آبکندها تخلیه روستای سنده و مهاجرت سکنه است).

تخریب اراضی کشاورزی در اثر پیشروی گالی‌ها

آبکندهای دارای پیشروی ۶۷۰ متر در سال نظیر آبکندهای روستای بل‌شمل در منطقه پیرسهراب، سالانه حدود ۸۵۰ هکتار زمین زراعی در اطراف روستاها را تخریب می‌کنند. در حالت فعلی عمق این کانالهای فرسایشی حدود پنج تا ۶ متر و به طور متوسط در مسیر کلی حدود سه متر است.

با فرض قیمت هر هکتار زمین زراعی حدود یک میلیون تومان در منطقه دشتیاری، سالانه در یک روستا مانند بل شمل حدود ۸۵۰ میلیون تومان تلفات و ضرر در اثر پیشروی آبکندها خواهد بود.

اگر مقدار زمین تخریبی برای هر روستا معادل ۲۰ هکتار باشد میزان تلفات برای منطقه بالغ بر چندین میلیارد تومان خواهد بود. و در سیلاب دی ماه سال گذشته (۱۳۹۸) بخش زیادی از اراضی کشاورزی منطقه عورکی بزرگ تخریب و خسارات جبران ناپذیری را به عرصه های طبیعی و کشاورزی وارد کرد.

افزایش تولید رسوب و مشکلات لایروبی

بررسی‌های انجام شده در این منطقه نشان می دهد که حدود پنج هزار و ۲۰۰ هکتار زمین زراعی و مرتعی در فاصله سالهای ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۸ براثر فرسایش آبکندی تخریب و از دسترس خارج شده است.

اگر عمق سه متر را برای متوسط عمق آبکندها در نظر گیریم رسوبی معادل ۱۵۶ میلیون مترمکعب از منطقه خارج شده است که هزینه های بسیار زیادی برای لایروبی بندر و خسارات وارده به صنعت پرورش میگو وارد کرده است.  این درحالیست که برای لایروبی چند میلیون مترمکعب رسوب هزینه چند میلیاردی لازم است.

تشدید فرسایش خاک و اثرات منفی ناشی از آن

خاک سازی در شرایط خوب دنیا سالانه یک تن در هکتار است حد مجاز فرسایش خاک در کشورهای پیشرفته حدود پنج تا ۱۰ تن در هکتار است هرچند که بایستی در حد میزان خاک سازی باشد.

میزان فرسایش خاک در قاره آسیا به طور متوسط بین ۳۰ تا ۴۰ تن در هکتار در سال است که سه تا چهار برابر کشورهای غربی است.

در منطقه دشتیاری میزان فرسایش آبکندی بالاست که از متوسط آسیا بسیار بیشتر است. فرسایش بالا نشانه ای از سیر قهقرائی اکوسیستم دشتیاری است و با این وضعیت نمی توان به کشاورزی پایدار امید داشت.

بررسی میدانی در دشتیاری نشان داده که حدود ۲۰ سانتی متر از خاک سطحی منطقه براثر فرسایش خاک سطحی و شیاری برداشته شده است که این امر بستر تولید را در سطح سه هزار و۸۰۰ هکتار از اراضی خسارت دیده غیرممکن می‌کند.

فرسایش خاک در عرصه دشتیاری سبب شده که ۹۰ درصد باران در زمین نفوذ نکند و به صورت رواناب و سیلاب بر سطح زمین جاری شود.

یک تن خاک دارای یک تا ۶ کیلوگرم ازت، یک تا سه کیلوگرم فسفر و ۳۰ کیلوگرم پتاس است. در حالیکه با ایجاد فرسایش خاک شدید میزان ازت به حد  ۰.۵ تا ۰.۱ کیلوگرم می رسد.

اگر برآورد ۱۰۰ تن در هکتار فرسایش آبکندی در دشتیاری را بپذیریم یعنی حداقل ۲۵ تن آن مربوط به سطح زمین بوده لذا در هر هکتار میزان ۲۵ کیلوگرم ازت تلف می شود که کشاورزان بایستی برای تامین ازت تلف شده حداقل ۱۰ هزار تومان در هکتار و در عرصه سه هزار و۸۰۰ هکتاری معادل ۳۸ میلیون تومان در سال هزینه عدم وجود مدیریت مناسب فرسایش را بپردازند که بر قیمت تولید محصول افزوده و یا از درآمد کشاورزان کاسته می شود و شرایط را برای کشاورزی منطقه سخت تر می کند.

یک هکتار خاک سطحی زراعی دارای ۱۰۰ تن ماده آلی است ولی در خاک های منطقه دشتیاری این میزان ۲۵ تن در هکتار است که ۹۵ درصد ازت و ۵۰ درصد فسفر در این ماده آلی نهفته است. برای مدیریت این تلفات نیز بایستی فکری کرد تا از میزان مشکلات منطقه کاسته شود.

تخریب راهها و منازل روستایی

یک کارشناس کشاورزی گفت: فرسایش آبکندی گرگرو بدلیل ایجاد کانال های عمیق به عمق متوسط سه متر و عرض ۲۰ تا ۵۰ متر امکان تردد وسایط نقلیه را کاهش می دهد و بسیاری از روستاییان قادر به رساندن به موقع محصولات خود به بازار های هدف نخواهند بود و ضایعاتی در حد ۲۰ درصد را بدنبال خواهدداشت که رقم قابل توجهی خواهد شد.

رسول رحمت‌زهی افزود: همچنین هزینه حمل محصول حداقل ۱۰ درصد افزایش خواهد یافت. همه این موارد بر کشاورزان و تولیدکنندگان فشار مضاعف وارد خواهد ساخت.

وی بیان کرد: اگر اثرات دیگر آبکند نظیر تشدید تخلیه آب زیرزمینی در اطراف آبکندها، تخریب راه ها و منازل روستایی، مهاجرت اجباری، کاهش ۲۵ درصدی تولید محصولات زراعی بدلیل کاهش رطوبت خاک اراضی واقع در اطراف آبکندها و رسوب گذاری در بندر چابهار را منظور کنیم زیان فرسایش آبکندی سالانه بالغ بر چند صد میلیارد تومان خواهد بود که دولت قادر به تامین آن نخواهد بود و آبادی و آبادانی نیز از این منطقه رخت بر می بندد.

اقدامات انجام شده منابع طبیعی در زمینه کنترل فرسایش آبکندی گرگرو 

رییس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستانهای چابهار ودشتیاری گفت: اقدامات متعددی برای کنترل آبکندها صورت پذیرفته است که با توجه به ابعاد آبکندها و علل ایجاد و گسترش آنها، استفاده از سرریزهای سنگ و سیمانی در تلفیق با خاکریزهای احداثی همراه با مدیریت پوشش گیاهی و مرتعی در اطراف آبکندها موفق عمل کرده است. در برخی از نقاط از دایک‌های خاکی برای کنترل سیلاب استفاده شده است و در مجموع این اقدامات تا حدودی سرعت گسترش گالی ها را کاهش داده است .از مهم ترین کارهای سازه ای می توان دایک حفاظتی اورکی به طول ۱۱ کیلومتر، بند خاکی کالدان و بند خاکی سیدبار را نام برد.

روستای لانیاری در خطر گرگروک‌ها

دهیار روستای لانیاری در گفت وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: روستای لانیاری از سه طرف در محاصره  گرگروها قرار گرفته و کمتر از ۵۰ متر به تخریب مانده تا روستا را تخلیه کنیم.

زاهد جدگال افزود: با پیشروی گرگروها یک قسمت از این روستا کاملا تخریب شده و اهالی آن قسمت از روستای لانیاری مجبور به کوچ اجباری شدند.

وی بیان کرد: هم اینک با کمترین بارندگی گرگرو داخل روستا خواهد آمد لذا مسولان باید فکراساسی برای گرگروهای روستای لانیاری کنند.

وی با اشاره به اینکه این گرگروک‌ها تر و خشک نمی‌شناسند مسلما هر چه روستا همجوار لانیاری هست از جمله اچوبازار، بلینگی و کورکچ همه را تخریب و گرگروک ها به رودخانه اصلی می رسند و پایین دست را تخریب و ویران می کنند.

گرگروک ۱۸۰ هکتار اراضی کشاورزی روستای غلام محمدبازار عورکی را نابود کرد

دهیار روستای غلام محمد بازار عورکی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: ۶۳ خانوار با ۲۹۳ نفر جمعیت در این روستا سکونت دارند و درآمد اکثر خانواده ها با کارهای کشاورزی از قبیل صیفی جات مثل بادمجان، گوجه و یونجه تامین می شده که در ماههای اخیر نزدیک ۱۸۰ هکتار از باغات و مزارع کشاورزی را گرگروک از بین برده است.

سمیه میهن‌خواه افزود: گرگروک‌ها تا یک متری خانه‌های مردم رسیده و درروستای غلام‌محمدبازار عورکی نزدیک به ۵۰ هکتار از زمینهای حاصلخیز و کشاورزی مردم را شسته و نابود کرده است.

وی ادامه داد: مردم روستاها نگران این هستند که اگر دوباره سیلاب جاری شود که حتما هم جاری می شود خانه و زندگیشان که با سختی درست کرده اند تخریب و تمام داروندارشان از دست می رود.