گیاه کایوا را بهتر بشناسیم
کایوا گیاهی یکساله ، علفی با ساقه های روندۀ ظریف است که به حالت خوابیده بر سطح زمین رشد می کند و میوه های خوراکی نسبتا کوچکی تولید می نماید.
کایوا (caigua) یا “خیار وحشی” (wild cucumber) گیاهی علفی (herbaceous) و رونده (vine) با میوه های کوچک خوراکی است، که به عنوان نوعی محصول صیفی مصرف می گردد.
کایوا صرفا به عنوان یک گیاه اهلی وجود دارد و تاکنون گزارشی از مشاهده انواع وحشی آن در دست نیست. این گیاه بر اساس شواهد تاریخی از قرون پیشین در منطقه “آند” واقع در آمریکای جنوبی یعنی کشورهای پرو ، کلمبیا و بولیوی اهلی شده است. امروزه کایوا را در بسیاری از مناطق مزبور و همچنین قسمت هایی از آمریکای مرکزی ، حوزه کارائیب و نقاطی از نواحی گرمسیری جهان کشت می کنند. پرورش “کایوا” با نام “خیار وحشی” (wild cucumber) در ایالت فلوریدا آمریکا رواج یافته است آنچنانکه آن را می توان به حالت علف هرز نیز در برخی باغات و چمن ها مشاهده نمود. در فرهنگ های سرخپوستان آمریکا از دیرباز علاقمندی وافری به نشان دادن عقاید و سنن قومی موسوم به ” Moche culture ” در قالب هنرهای تجسّمی داشته اند لذا تصاویر متعددی از تولیدات کشاورزی از جمله “کایوا” را در نقوش سرامیک های قرون گذشتۀ مردمان نواحی “آند” می توان مشاهده نمود.
خصوصیات گیاهشناسی:
“کایوا” ، “کیگوا” یا “اِکوچا” با نام علمی ” Cyclanthera pedata ” از خانواده “کدوئیان” می باشد. تاکنون حدود ۳۰ گونه از گیاهان جنس ” Cyclanthera ” را در مناطق معتدلۀ گرم و گرمسیری آمریکا شناسائی کرده اند. گیاه “کایوا” در نقاطی از آمریکای جنوبی حتی در درّه هایی با ارتفاع بیش از ۲۰۰۰ متر پرورش می یابد.
کایوا گیاهی یکساله ، علفی با ساقه های روندۀ ظریف است که به حالت خوابیده بر سطح زمین رشد می کند و میوه های خوراکی نسبتا کوچکی تولید می نماید.
برگ های آن به عرض ۵ – ۴ اینچ و چند قسمتی هستند.
میوه ها به رنگ سبز روشن ، نسبتا پهن ، طول ۶ – ۴ اینچ و عرض ۳ – ۲ اینچ که شباهت زیادی به خیار معمولی دارند.
میوه های این گیاه در مرحله بلوغ همانند فلفل دلمه ای به حالت توخالی در می آیند.
میوه بالغ آن محتوی چندین دانه سیاهرنگ است که به جفت متصلند.
پرورش گیاه کایوا:
امروزه پرورش گیاه “کایوا” با اهداف غذایی و زینتی دارای خواستاران بسیاری در گوشه و کنار جهان می باشد.
این گیاه را می توان همانند بوته های گوجه فرنگی به سادگی از طریق کاشت بذور و یا نشاء کردن گیاهچه هایش تکثیر نمود.
کاشت آن پس از خاتمه یخبندان ها صورت می پذیرد.
گل های آن قادر به تلاقی با سایر کدوئیان نمی باشند لذا ضرورتی به کاشت مجزا و با فاصله آنها با سایرین وجود ندارد.
این گیاه برای رشد بهینه خواهان آبیاری منظم و کافی است.
بوته های “کایوا” متحمل گرما و سرما می باشند.
این گیاه در مواجهه با یخبندان حساس است.
کوددهی بوته های “کایوا” را در زمان کاشت (اواخر اردیبهشت) و همچنین در آغاز مرحله میوه دهی (تیر) اجرا می کنند.
فواصل کاشت آن را بواسطه ویگوریته بالا همانند سایر کدوئیان انتخاب می نمایند.
این گیاه از رشد و ویگوریته مطلوبی برخوردار است لذا پرورش آن بر سطح زمین می تواند سریعا به ایجاد پوشش مناسبی منجر گردد.
به عنوان گیاهی بالارونده از ویگوریته قابل توجهی بهره مند می باشد.
پرورش کایوا بر روی داربست ها ، حصارهای توری و قیم ها می تواند به تولید شاخه ها و برگ های متعدد و نهایتا محصول بیشتری بینجامد.
دو بوته آن می توانند در حالت داربستی طی یک فصل رشد به طول ۱۵ – ۱۲ فوت توسعه یابند.
این گیاه می تواند در اقالیم معتدله و یا تحت شرایط گلخانه ای به ارتفاع ۴۰ فوت برسد.
کایوا نسبت به برخی آفات و امراض گیاهی خانواده کدوئیان از جمله موارد زیر مقاوم است:
۱. ساقه خوار کدو (squash vine borer)
۲. کرم خیار (cucumber worm)
۳. سفیدک پودری (fungal mildew)
بنابراین این گیاه را می توان در اراضی مواجه با طغیان آفات و امراض مزبور جایگزین زراعت خیار و سایر کدوئیان حساس به آنان نمود.
با وجودیکه گیاه کایوا از توانایی “خود-گرده افشانی” (self-pollination) برخوردار است ولیکن بهترین راندمان را زمانی ارائه می دهد که بیش از یک بوته در کنار همدیگر کاشته شوند.
دوره رشد این گیاه کایوا برای حصول میوه ها حدوداً ۱۱۰ – ۹۰ روز است.
میوه دهی آن از اواخر تابستان آغاز می شود.
میوه های جوان این گیاه بسیار ت رد و توپ ر هستند.
میوه های بالغ و رسیده آن توخالی و محتوی تعدادی بذور سیاه هستند.
میوه های کایوا را در هر مرحله از رشد می توان برداشت نمود ولیکن مصارف متفاوتی خواهند داشت.
دورۀ برداشت میوه های کایوا حدوداً ۳ – ۲ هفته به درازا می انجامد.
در زمان برداشت میوه های آن باید مواظب سلامتی بوته های آن باشند زیرا بوته های سالم “کایوا” می توانند تا آغاز وقوع یخبندان همچنان به میوه دهی بپردازند.
بذور رسیده و سیاهرنگ درون میوه های کایوا را خارج می سازند و در دمای اتاق کاملاً خشک می نمایند.
بذور سالم و خشک شدۀ کایوا را در قوطی های محفوظ از ورود هوا می توان تا فصل کاشت آتی به خوبی نگهداری نمود.
موارد مصرف کایوا:
الف) مصارف غذایی:
۱. نوساقه ها و برگ های تازه و شاداب کایوا نیز قابل خوردن هستند.
۲. میوه های آن ازطعمی مشابه خیار معمولی برخوردارند.
۳. از میوه کایوا در تهیّه بسیاری از غذاهای سنتی کشورهای پرو و بولیوی سود می جویند.
۴. میوه های جوان و نارس کایوا بسیار ت رد و خوشمزه هستند و ویژگی های خیارهای کوچک را تداعی می کنند لذا آنها را پس از خارج ساختن دانه ها می توان بجای خیار به صورت خام یا سالاد مصرف نمود.
۵. میوه های نارس کایوا را به صورت ترشی در می آورند.
۶. از میوه آن در ایالات متحده آمریکا برای تهیّه غذاهای همراه با ماکارونی و پنیر بهره می برند.
۷. میوه های رسیدۀ کایوا دارای حفره بزرگی در ناحیه مرکزی یعنی منطقه توسعه دانه ها هستند، که آن را می توان با انواع مواد غذایی پ ر نمود و به عنوان دلمه (stuffed) بر سر سفره سرو نمود.
۸. میوه های بالغ و رسیدۀ آن را عموما قبل از مصرف می پزند.
۹. میوه های کایوا در حالت پخته شده دارای مزه ای همچون : خیار ، آرتیشو ، بامیه ، لوبیا ، مارچوبه (asparagus) و فلفل سبز (green capsicum) هستند.
انواع دلمه هایی که از میوه های “کایوا” تهیّه می شوند عبارتند از:
- دلمه گوشت
- دلمه فلفل
- دلمه ماهی
- دلمه پنیر
- دلمه سبزیجات
ب) مصارف داروئی:
اندام های گیاه “کایوا” شامل : میوه ها ، بذور و برگ های تازه حاوی برخی مواد “فیتوشیمیائی” (phytochemicals) به شرح زیر هستند:
۱. پپتین ها (peptins)
۲. اسید گالاکتورونیک (galacturonic acid)
۳. رزین ها (resins)
۴. لیپیدها و لیپوپروتئین ها (lipoproteins)
۵.فنل ها
۶. پیکرین
۷. موسیلاژ
۸. آلکالوئیدها
۹. تانین ها
۱۰. تِرپن ها
۱۱. کربوهیدرات ها
۱۲. استرول ها
۱۳. اسکوپارین
۱۴. وایتکسین
۱۵. ترکیبات استروئیدی (steroidal compounds) نظیر سیستوترول و گلیکوزید بتا.
۱۶. تاکنون ۶ نوع گلیکوزید “کوکوربیتاسین” (cucurbitacin) را از بذور “کایوا” جداسازی کرده اند.
۱۷. آنالیز عصاره الکلی (متانول) میوه های آن حاکی از وجود ۹ نوع “ساپونین ” جدید حاوی “ترپین” (terpenoid saponins) بوده است .
۱۸. کروماتوگرافی عصاره الکلی میوه ها و برگ های شاداب “کایوا” نشاندهنده حضور ۴ نوع “گلیکوزید فلاونوئید” (flavonoid glycosides) با فعالیت آنتی اکسیدانی در شرایط آزمایشگاهی بوده است. (مواد مزبور تاکنون از سایر منابع غذائی گیاهی گزارش نشده اند.)
۱۹. دی هیدروکسی ترپتامین
۲۰. پیرین
۲۱. عناصر معدنی (فسفر ، …)
۲۲. ویتامین ها (تیامین ، ویتامین C)
۲۳. هیپوگلیکامیک
۲۴. مواد ضد کلسترول (آنتی لیپمیک)
۲۵. بذور کایوا حاوی ۳۰ – ۲۸ آمینواسید از جمله گروه ممانعت کننده “تریپسین” می باشند.
۲۶. برخی گزارشات پژوهشی اخیر حاکی از وجود مشتقات “مالونیل” (malonyl) در برگ های “کایوا” بوده اند.
مهمترین موارد کاربردهای داروئی “کایوا” عبارتند از:
۱. پژوهش های انجام شده در کشور پرو مؤید آن هستند که مصرف کایوا می تواند موجب کاهش کلسترول بدن انسان شود. بر این اساس در یک آزمایش که با شرکت ۶۰ بیمار مبتلا به مازاد کلسترول خون انجام پذیرفت ، با تجویز روزانه ۶ – ۴ عدد کپسول ۳۰۰ میلیگرمی عصاره خشک میوه کایوا در ۱۰۰ سی سی آب برای مدت یکسال به موفقیت ۸۲ درصدی کنترل بیماری نائل آمدند. مقدار مصرفی مزبور معادل عصاره ۶ – ۴ عدد میوه تازه کایوا در هر روز می باشد. در آزمایشات مذکور به هیچگونه عوارض جانبی و یا اثرات متقابل داروئی نامطلوب مواجه نشدند.
۲. بر طبق سنن رایج در بکارگیری داروهای گیاهی (herbal medicine) کشور پرو از دمنوش یا چای حاصل از بذور میوۀ آن برای کنترل فشار خون بالا استفاده می شود.
۳. مصرف این گیاه در رژیم غذائی زنان یائسه توصیه شده است.
۴. مصرف کایوامی تواند از میزان کلسترول مضر خون بکاهد.
۵. مواد آنتی اکسیدان موجود در عصاره کایوا برای درمان عارضه های زیر بسیار مفیدند:
۱-۵. قند خون بالا (hyperglycemia)
۲-۵. فشار خون بالا (hypertension)
۳-۵. کاهش فربهی (obesity)
۶. برخی دیگر از فواید داروئی کایوا شامل:
۱-۶. افزایش ادرار
۲-۶. پاک کردن رگ ها
۳-۶. تخفیف دردها
۴-۶. کاهش افروختگی
۷-۶. تسهیل هضم غذا
۸-۶. کاهش کلسترول بالا
۹-۶. درمان تورّم لوزه ها
۱۰-۶. مشکلات گردش خون نظیر تصلب شرائین
۱۱-۶. مدِر
۷. مصرف میوه ها و بذور کایوا را برای رفع ناراحتی های گوارشی توصیه کرده اند.
۸. از جوشانده برگ های کایوا برای کاهش قند خون (دیابت) سود می جویند.
۹. از جوشاندۀ میوه هایکایوا در شیر دام ها به عنوان غرغره جهت مداوای بیماری لوزه ها استفاده می کنند.
۱۰. از جوشاندۀ برگ ها و میوه های کایوا در روغن زیتون برای رفع افروختگی و به عنوان ضد درد بهره می گیرند.
۱۱. از پودر ریشه های کایوا برای سفید کردن دندان ها استفاده می نمایند.
منبع:
پرورش سبزی و صیفی– تالیف: اسماعیل پورکاظم
