«معجزه آبخیزداری» | “شهر اسفنجی”، نسخۀ چینیِ مقابله با سیل
دولت چین در نظر دارد تا سال ۲۰۳۰ با نفوذ حدود ۸۰ درصد آب باران به زمین و استفادۀ مجدد از آن با چالش سیل و کمبود آب مقابله کند. این راهبرد چینی‌ها به «شهر اسفنجی» مشهور است.
به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم، شاید هیچ‌جا ایدۀ “شهرهای اسفنجی” را مثل چین با شور و اشتیاق نپذیرفته باشد. این اشتیاق بدین دلیل است که معدودی از کشورها با مشکلات دوگانۀ شهرنشینی سریع و مدیریت ضعیف آب، آنقدر دردناک می‌جنگند. طبق اعلام سازمان ملل متحد، نیمی از ۶۵۷ شهر چین با مشکل کمبود آب مواجه هستند و نیمی دیگر نیز معیارهای لازم برای جلوگیری از سیل را ندارند. برای نمونه در سال ۲۰۱۳ که بیش از ۲۳۰ شهر چین تحت تأثیر سیل قرار گرفت، ۹۰ درصد از مناطق قدیمی شهرها حتی برنامۀ اولیه برای مقابله با سیل نداشتند.
مزید بر این دلایل، وقوع سیل‌های خطرناک و مرگبار که منجر به کشته شدن بیش از یک میلیون نفر از مردم چین در ۵۰ سال اخیر شده، موجب شده مسئولان چینی خطر سیل را جدی بگیرند و برای تأمین آب آشامیدنی و مقابله با سیل، راهبرد «شهر اسفنجی» را مطرح کنند. در چین طبق آمار، حدود ۴۵۰ میلیون نفر در خطر وقوع سیل هستند. بخش‌هایی از چین به‌ویژه بخش‌های شمالی آن مستعد سیل است. برای نمونه در تابستان سال ۲۰۱۶، باران‌های شدید باعث خسارت در سراسر شمال چین شد.
شهر اسفنجی، شهری است که اساس و مبنای آن را، یکی از اصول مسلّم و قطعی علم آبخیزداری و علم هیدرولوژی تشکیل می‌دهد؛ این اصل عبارت است از: «گیرش آب باران در مبدأ بارش و نفوذ آن به زمین». به گفتۀ دانشمندان و سیاست‌مداران، شهرهای اسفنجی، تجسّم چنان محیط شهری است که تقریباً هر قطره باران در آن اسیر، کنترل و در مصارف مختلف مانند شرب، کشاورزی، آبیاری فضای سبز و غیره مورد استفاده مجدّد واقع می‌شود.
شهر اسفنجی طیف گسترده‌ای از مزایا و فواید را دربرمی‌گیرد؛ از جملۀ این مزایا تأمین آب بهداشتی و سالم برای شهر است. با توجه به اینکه برای مصارف شرب، آب سالم بیشتر از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود، نفوذ آب به داخل زمین و تغذیۀ سفره‌های زیرزمینی موجب خودکفایی در تأمین آب شده و به شهرها این اجازه را می‌دهد که به‌طور فزاینده به منابع آب از داخل مرزهای خود اعتماد کنند. افزون بر این، آب زیرزمینی به‌دلیل انجام عملیات تصفیه و فیلتر شدن طبیعی رواناب‌ها، بسیار سالم بوده و نیازی به هزینه‌های گزاف برای تصفیه نیست و این به معنی کاهش هزینه‌های زیست محیطی و بهداشتی است.
مزیّت دیگر شهر اسفنجی، کاهش ریسک سیل است؛ سالانه میلیون‌ها یا میلیاردها مترمکعب آب شیرین و گوارا از آسمان به شهرهای جهان می‌ریزد، اما بیشتر آنها مستقیماً به رودخانه‌ها، زه‌کشی‌ها و رودخانه‌ها منتقل می‌شود و یک منبع طبیعی با ارزش هدر می‌رود. در بدترین حالت، این بارش‌ها می‌تواند منجر به سیلاب‌های ویرانگر شهری شود که نمونه‌های این سیل‌ها در مناطق مختلف جهان دیده می‌شود.
ایجاد این سیلاب‌ها در شهرها بدان علت است که گسترش شهرنشینی باعث توسعۀ سطح سخت و غیرقابل نفوذ در شهرها شده که این مسئله جریان طبیعی آب (چرخۀ هیدرولوژی) را مسدود می‌کند. به گفتۀ کارشناسان در محیط طبیعی و بنا بر علم هیدرولوژی، بیشتر باران‌ها به زمین نفوذ می‌کنند یا توسط آب‌های سطحی دریافت می‌شوند، اما هنگامی که آسفالت‌های سخت و غیرقابل نفوذ در مقیاس بزرگ شهری وجود دارد، این چرخۀ طبیعی مختل می‌شود و آبی که نمی‌تواند در زمین نفوذ کند، به‌صورت رواناب و سیل در شهرها جاری می‌شود. اکنون فقط در حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد از آب باران در مناطق شهری به زمین نفوذ می‌کند، بنابراین گردش آب طبیعی را شکسته و باعث آبگرفتگی و آلودگی آب‌های سطحی می‌شود.
فایده و مزیت دیگر شهر اسفنجی، گسترش فضاهای شهری سبزتر، سالم‌تر و لذت‌بخش‌تر است. فضاهای سبز، زیبایی چشم‌انداز و ایجاد مناطق سرسبز شهری، کیفیت زندگی را بهبود می‌بخشد و زندگی را لذت‌بخش و دلپذیرتر می‌سازد. علاوه بر این باعث افزایش ارزش اراضی به‌دلیل فضای زیبا و دلپذیر خواهد شد.
وجود این فواید و مزایا و نیز وقوع سیل‌های فاجعه‌بار در پکن در سال ۲۰۱۲، باعث شد به‌طور جدی پیشگیری از سیل به‌عنوان یکی از برنامه‌های دولت مطرح شود و در دسامبر ۲۰۱۳ رئیس‌جمهور شی‌جی‌پینگ در قالب یک برنامۀ ملی ایدۀ ایجاد شهرهای اسفنجی را برای مقابله با جاری شدن سیل در شهرهای چین اعلام کرد. وی در این برنامه این موارد را خواستار شد: ارتقای زیرساخت‌های زه‌کشی شهری، اولویت داشتن حفظ منابع ارزشمند آب و باران، سیستم‌های طبیعی برای زه‌کشی، ایجاد احتباس، نفوذ و تصفیه طبیعی؛ و تأکید کرد: شهرها باید مثل یک اسفنج، آب باران را در خود حفظ کنند و این آب در مصارف مختلف مورد استفاده واقع شود.
ابتکار عمل اسفنج شهر در سال ۲۰۱۵ با هدف مقابله با رواناب و سیل، تغذیۀ آب‌های زیرزمینی و استفادۀ آن در مصارف مختلف به‌خصوص شرب و تحقق امنیت آبی در ۱۶ شهر از جمله شنژن، پکن، شانگهای و ووهان آغاز شد. چینی‌ها انتظار دارند در دهۀ آینده حداقل ۶۰۰ شهر دیگر به این پروژه اضافه شوند.
تاکنون بیش از ۱۲ میلیارد دلار برای کل پروژه‌های اسفنجی در شهرهای چین هزینه شده است. تأمین مالی این طرح‌ها نیز بدان‌گونه است که دولت مرکزی حدود یک پنجم بودجۀ مورد نیاز را تأمین کرده و مابقی باید توسط دولت‌های محلی و بخش خصوصی فراهم شود.
بر اساس راهبرد کلان «شهر اسفنجی»، تا سال ۲۰۲۰ دولت در نظر دارد در شهرهای اسفنجی، حداقل ۷۰درصد رواناب آبراهه‌ها، توسط زمین جذب و مجدداً مورد استفاده قرار گیرد و تا سال ۲۰۳۰، ۸۰درصد آب باران باید در نقطۀ بارش جذب شود. برای همین منظور، شهرها ازجمله اماکن عمومی، مدارس و مناطق مسکونی باید مجدداً نوسازی شوند تا بتوانند آب بیشتری جذب کنند.
از ویژگی‌های «شهرهای اسفنجی» چین که با بهره‌گیری از اصول و تکنیک‌های اولیه و بدیهی، ولی مدرن و امروزی آبخیزداری انجام می‌شود می‌توان به خیابان‌های گسترده‌ای که با روکش‌های نفوذپذیر ساخته می‌شوند، افزایش پوشش گیاهان و مخازن آب در بالای ساختمان‌ها برای کند کردن جریان آب باران و جلوگیری از جاری شدن سیل، ایجاد استخرهای مصنوعی، تالاب‌ها و باغ باران که باران‌های اضافی را در مخازن زیرزمینی و تونل‌ها ذخیره می‌کند، اشاره کرد.
چینی‌ها ادعا می‌کنند شهر اسفنجی جامع‌ترین برنامه برای مدیریت آب باران تا به امروز است؛ زیرا که نه‌تنها شامل طیف گسترده‌ای از مدیریت چرخۀ آب شهری را شامل می‌شود، بلکه دارای مبانی و اصول محکم، استوار و دقیق است که با جدیدترین فناوری‌ها نیز پشتیبانی می‌شود.
