کنجد، گیاهی مقاوم به کم آبی
کنجد از جمله نباتات بومی ایران است که از قرن ها پیش در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر کشت می شده است. کنجد به دلیل مقاومت به خشکی و گرما اهمیت بسیار زیادی در توسعه کشاورزی مناطق خشک و نیمه خشک بعنوان کشت تابستانه دارد.
کنجد با نام علمی (sesamum indicum) یکی از قدیمی ترین چاشنی ها است که استفاده آن از ۱۶۰۰ سال پیش از مسیح گزارش شده. خاستگاه دقیق آن مشخص نیست، اما هنوز تست های دی ان ای زیادی برای تعیین آن در حال انجام است. در هر صورت به نظر می رسد که این گیاه از هندوستان آمده و به آفریقا و آسیا پراکنده شده.
کنجد گیاهی روغنی است، و دانه های آن ۵۵ تا ۶۰ درصد روغن و ۲۴ درصد پروتئین دارند. روغنی که با روش سرد حاصل می شود طعمی لطیف دارد و در صنایع غذایی و قنادی استفاده می شود.
آسیا و مخصوصا هندوستان، با ۲.۵ میلیون هکتار، بیشترین سطح زیر کشت کنجد را دارد. پس از آن چین با ۹۰۰ هزار هکتار قرار دارد و دیگر تولید کنندگان مهم کنجد میانمار، اتیوپی، نیجریه، تانزانیا و سودان هستند. با این حال، مزارع یونان بیشترین تولید در هکتار را دارند.
از طرف دیگر، ژاپن، چین، ترکیه، کره جنوبی و اسرائیل بزرگترین وارد کنندگان کنجد هستند.
به عنوان یک محصول، کنجد ویژگی های کشاورزی خاصی دارد. کنجد به آسانی با شرایط معتدل و گرمسیری سازگاری پیدا می کند و در خاک هایی با رطوبت مناسب، با بارش و آبیاری حداقلی نیز خوب رشد می کند. کنجد در دمای بالا محصول خوبی می دهد و دانه های حاصله، قیمت بالایی دارند.
خصوصیات گیاهی
کنجد صدها نژاد و واریته دارد که از حیث اندازه، شکل، رنگ گلها و رنگ بذر ها با هم تفاوت زیاد دارند. گیاهی است یک ساله و گاه چند ساله و طول دوره رشد آن بسته به رقم و شرایط محیطی بین ۴ تا ۶ ماه می باشد و خصوصیات اندامهای آن عبارتند از:
ریشه – ساقه – برگ – گل آذین – میوه – دانه
الف ) ریشه: ریشه کنجد مستقیم، قوی و بسیار توسعه یافته است که به طور متوسط حدود ۱ متر در خاک فرو می رود. ریشه های فرعی بیشتر در طبقه سطح الارض خاک گسترده می شوند و نمو آنها معمولاً تا موقع گل کردن ادامه می یابد و بعد از آن کم و بیش متوقف می شود.
هرچه ریشه بهتر رشد کند به همان نسبت نبات قوی تر و سالم تر خواهد بود.
خاک و رطوبت موجود نیز بر میزان و نوع ریشه مؤثر می باشد. ویژگی مقاومت کنجد در مقابل خشکی نیز ناشی از سیستم گسترده ریشه آن در خاک است.
ب ) ساقه: ساقه کنجد راست و ارتفاع آن بین ۵۰ تا ۲۰۰ سانتیمتر واکثراً ۷۰ سانتیمتر است. مقطع ساقه معمولاً مربع شکل و گاه مستطیلی و پهن و دارای شیار های عمودی است و ممکن است صاف، کمی کرکدار یا زیاد کرکدار باشد، که مقدار کرک روی ساقه با مقاومت در برابر خشکی مربوط می باشد. رنگ ساقه از سبز روشن تا ارغوانی متغیر و معمولاً سبز تیره است. بر روی ساقه اصلی شاخه های فرعی به وجود می آیند.
معمولاً ارقام زودرس، ساقه کوتاه و ارقام ساقه بلند، دیررس می باشند.
پ ) برگ: برگ کنجد در واریته های مختلف و حتی در یک بوته از نظر شکل و اندازه بسیار متنوع است. معمولاً برگ های پایین بوته، پهن با حاشیه دندانه دار و برگ های میانی، نوک تیز و گاهی کمی دندانه دار و برگ های بالایی، باریک تر و نوک تیز هستند.
سطح برگ نیز گاهی صاف و گاهی چین خورده و چسبناک و تا حدی کرک دار است و با یک دمبرگ نسبتاً بلند به ساقه متصل می گردد. آرایش برگ نیز از یک بوته به بوته دیگر متفاوت است و در یکی ممکن است متناوب و در دیگری متقابل باشند و در برخی، برگ های پایین متقابل و برگ های بالایی متناوبند.
رنگ برگ ها سبز تیره و کدر و اغلب کرکدار می باشند. طول برگ بین ۳ تا ۱۷ سانتیمتر و عرض ۱ تا ۵/۱ سانتیمتر و طول دمبرگ بین ۱ تا ۵ سانتیمتر است.
ت ) گل آذین: گلها از کنار برگ ها روی قسمت بالای ساقه و شاخه ها می رویند. گل ها به صورت منفرد ظاهر می شوند اما تا ۸ عدد گل در هر گل آذین نیز گزارش شده است و ممکن است از کنار برگ های پایین تر به صورت منفرد و در قسمت بالای ساقه و شاخه ها به صورت مجتمع دیده شوند. رنگ جام گل معمولاً سفید یا صورتی بسیار کمرنگ می باشد و گاهی ممکن است تیره تر و یا ارغوانی نیز دیده شود و ممکن است سطح داخلی آن خالهای قرمز، سیاه یا زرد داشته باشد. کاسه گل کوچک با کرک های زیاد و دارای ۵ تا ۸ دندانه است. جام گل، لوله ای و دارای ۵ گلبرگ به هم پیوسته و نا منظم است. هر گل ۴ پرچم دارد که در دو سطح قرار دارند. پرچم های جلویی کوتاه تر از پرچم های عقبی است و دارای بساک تخم مرغی و سبز رنگ می باشد. مادگی از تخمدان باریک تر می باشد.خامه ای نسبتاً بلند بوده و کلاله چند قسمتی با تعداد ۲ تا ۴ برچه تشکیل یافته و در هر تخمدان تعداد زیادی تخمک وجود دارد.
گل ها صبح زود باز می شوند که ۹۵ درصد بین ۵ تا ۷ صبح می باشد و بعد از ظهر پژمرده شده و اکثر آنها بین ساعت ۵/۴ تا ۶ بعد از ظهر می ریزند.
نکته: کنجد گیاهی است معمولا خود گشن و حدود ۵ تا ۳۰ درصد دگر گشنی نیز ممکن است دیده شود و به همین دلیل در تولید بذر باید بین واریته ها ۲۰ تا ۵۰ متر فاصله در نظر گرفته شود.
نکته بسیار مهم: گرده افشانی معمولاً به وسیله حشرات انجام می شود. عمر دانه گرده که بلافاصله بعد از بازشدن گلها می ریزد ۲۴ ساعت بوده و آمادگی کلاله برای پذیرش گرده ۲ روز میباشد.
ث ) میوه: میوه کنجد کپسولی است با مقطع مستطیل شکل و شیاردار. اندازه کپسول بسیار متغیر و شکل و اندازه کپسول ویژگی خاصه واریته ها است که محیط و تغییرات آن نیز در این تغییرات مؤثرند و روی یک بوته هم، ممکن است چند شکل مختلف کپسول دیده شود. کپسول معمولاً ۳ تا ۸ سانتیمتر طول داشته و قطرآن بین ۰.۵ تا ۲ سانتیمتر است و تعداد حفره ها از ۴ تا ۱۲ عدد متغیر است. کپسول ها معمولاً کرکدار و معمولاً ابتدا کپسول های پایین و در آخر کپسول هایی که به نوک ساقه نزدیک هستند می رسند. در هر کپسول حدود ۸۰ دانه معمولاً وجود دارد.
نکته: تعداد کپسول ها در هر بوته، به تعداد گل های بارور بستگی دارد و معمولاً شرایط محیطی و تراکم بوته در آن مؤثرند. تراکم زیاد و فاصله کم بوته ها، تعداد کپسول و تعداد بذر در هر کپسول را کم میکند.
ج ) دانه: دانه کنجد کوچک، بیضوی و صاف، پهن و تخم مرغی شکل است. طول دانه کنجد ۳ تا ۳.۵ میلیمتر و پهنای آن ۱.۵ تا ۲ میلیمتر است. پوست دانه بیشتر به رنگ قهوه ای، سیاه و زرد بوده و مغز آن سفید می باشد. وزن هزار دانه آن بین ۲ تا ۴ گرم است و هر تن دانه کنجد حجمی معادل ۱.۵۸ متر مکعب دارد که ۰.۹۱۵ متر مکعب آن مربوط به دانه و بقیه مربوط به فضای خالی بین دانه ها است، یعنی دانه ها عملاً ۵۸ درصد حجم توده را اشغال می کنند.
نکته: شرایط محیطی منطقه می تواند تأثیر عمده بر بازدهی و میزان روغن بذر و سایر محتویات آن داشته باشد.
خصوصیات اکولوژی:
اکولوژی گیاه کنجد:
کنجد گیاهی روز کوتاه و گرمادوست است که به هوای گرم و نور زیاد نیاز دارد. پراکندگی عمده کنجد میان عرض های ۲۵ درجه شمالی تا ۲۵ درجه جنوبی است. کنجد در عین حال که محصول منطقه گرمسیری و نیمه گرمسیری است با اصلاح واریته های مناسب کشت آن را در مناطق معتدل نیز امکان پذیر کرد. در ارقام زودرس و دیر رس طول دوره رشد آن بین ۸۰ تا ۱۵۰ روز متغیر است.
۱- دما:
کنجد برای تولید وزن به شرایط گرم نیاز دارد. GDD آن حدود ۲۷۰۰ واحد گرما است و گرمایی معادل ۲۵ تا ۲۷ درجه سانتیگراد جوانه زنی را تسریع کرده و رشد اولیه و تشکیل گل را تشدید می کند. Tmin برای جوانه زنی بین ۱۲.۸ تا ۱۳.۲ است. در صورتی که Tmax کنجد بین ۴۵.۵ تا ۴۶ است. دمای optimum برای جوانه زنی بین ۳۱.۹ تا ۳۵.۱ است.
۱-۱- سرما:
گیاه کنجد به دماهای پایین حساس است. اگر دما در هر زمانی از ۲۰ درجه سانتیگراد کمتر شود خروج ریشه چه و گیاهچه به تعویق خواهد افتاد. پایین بودن دما در زمان گلدهی می تواند به عقیم شدن گرده و افتادن گل قبل از رسیدن منجر شود. دمای کمتر از ۱۰ درجه سانتیگراد رشد را متوقف خواهد کرد. برای رشد کنجد تقریبا ۱۵۰ روز عاری از سرما و یخبندان لازم است سرمای سخت در زمان رشد نه تنها گیاه را از بین خواهد برد بلکه کیفیت بذر و روغن را کاهش خواهد داد. همچنین سرما می تواند بر اجزای فرعی روغن بذر مانند سزامونلین و سزامین نیز تاثیر معکوس بگذارد. جدول زیر اثرات دماهای پایین و همچنین دمای ۳۰ درجه را بر قابلیت جوانه زنی بذر کنجد نشان می دهد:
۱-۲- گرما:
کنجد به دماهای بسیار زیاد نیز حساس است. هنگامی که در زمان گلدهی دما ۴۰ درجه سانتیگراد یا بیشتر شود بطور جدی بر روی باروری گیاه تاثیر خواهد گذاشت و تعداد کپسول های تولید شده را کاهش خواهد داد.
۲- آب:
۲- ۱- بارش:
در صورتی که میزان بارندگی معادل ۵۰۰ تا ۶۵۰ میلی متر باشد کنجد محصولی عالی به بار می آورد اما با بارندگی ۳۰۰ میلی متر نیز محصول تولید می کند اما اگر میزان بارندگی کمتر از ۳۰۰ میلی متر باشد محصول خوبی بدست نخواهد آمد. باران زیاد در زمان گلدهی عملکرد را کاهش خواهد داد. هنگامی که کنجد آماده برداشت است بارش باران با افزایش حساسیت گیاه کنجد به بیماری، طولانی کردن زمان لازم برای خشک شدن کپسول ها بازدهی را کاهش می دهد.
۲-۲- خشکی:
کنجد در برابر خشکی مقاوم است اما به آن معنا نیست که اگر باران بسیار کم باشد می توان بازدهی و رشد خوبی بدست آورد. گیاهچه کنجد در برابر کمبود آب بسیار حساس است این گیاه بویژه در مراحل جوانه زنی، گلدهی و مرحله پرشدن دانه حساس است و می تواند منجر به کاهش عملکرد شود. ویژگی مقاومت کنجد در برابر خشکی از مزایای عمده آن محسوب می شود زیرا به این ترتیب می توان آن را در مناطق نسبتا خشک کاشت زیرا در این شرایط روغنی با کیفیت بسیار خوب بدست می آید. کاشت این گیاه به علت مقاومت در برابر تنش آب و سازگاری در بسیاری از کشورهای کم باران حائز اهمیت است. نتایج حاصل از بررسی ها نشان می دهد که افزایش خشکی محیط منجر به کاهش طول ریشه، طول ساقه، وزن تر، وزن خشک و نسبت ریشه به ساقه گیاه کنجد می گردد. خشکی زیاد از جوانه زنی بذرها جلوگیری می کند. خشکی در ابتدا موجب افزایش میزان کل پروتئین گردیده ولی با بالاتر رفتن آن میزان کل پروتئین دانه کاهش می یابد. با افزایش خشکی محیط درصد مجموع اولئیک اسید و لینولئیک اسید کاهش می یابد و درصد آرچیدیک اسید ابتدا افزایش و سپس کاهش می یابد همچنین منجر به افزایش درصد لوریک اسید و لیولنیک اسید می گردد.
۲-۳- غرقاب:
کنجد در برابر غرقابی شدن خاک بسیار حساس است و باران های مداوم و سنگین در هر زمان طی دوران رشد بروز بیماری های قارچی را بسیار افزایش می دهد. کنجد در نقاطی که میزان بارندگی بسیار بالا است در برابر بیمار های قارچی حساس است. غرقاب طولانی زمان بلوغ را کاهش می دهد و کلروزیس در گیاه ایجاد می کند و ریزش گل ها را افزایش می دهد. اما اگر خاک نفوذ پذیر باشد و عبور آب براحتی انجام شود ممکن است محصول خوبی بدست آید که دستیابی به آنها در خاک رسی غیر ممکن است. جدول زیر اثرات دوره های مختلف آبیاری و تنش غرقاب را بر پارامتر های مختلف گیاه کنجد نشان می دهد:
۲-۴- تگرگ:
گیاه کنجد در همه مراحل رشد در برابر صدمه ناشی از تگرگ حساس است. در صورت ریزش تگرگ قبل از گلدهی، ساقه ممکن است به نحو بدی آسیب ببیند و گاه شکسته شود و جوانه های انتهایی چنان صدمه می بیند که موجب رشد ناقص آنها می شود. در هنگام ریزش تگرگ در هنگام گل دادن بوته کنجد ممکن است عاری از جوانه و گل شود یا جوانه های صدمه دیده ممکن است گل های عقیم به بار آورد.
۳- نور:
کنجد گیاهی روز کوتاه است لذا به نور فراوان احتیاج دارد. طول روز کوتاه در ارقام زودرس سبب می شود قطر ساقه افزایش یابد و در ارقام متوسط رس طول روز بلند بیشترین اثر را روی قطر ساقه دارد ولی در ارقام دیررس اثر طول روز بلند بر ساقه بیش از اثر دما بر آن است. با روزهای ۱۰ ساعته معمولا در ۴۲ تا ۴۵ روز کنجد گل خواهد داد. اما بسیاری از واریته ها با فتوپریودهای مختلف سازگار شده اند. هنگامی که این واریته ها به مناطق دیگر برده می شوند که از نظر طول روز مشابه موطن اصلی آنها و از حیث بارندگی یا دما با آن متفاوت است در مقایسه با وقتی که در محل اصلی خود می رویند در رشد و سازگاری آنها تفاوت قابل ملاحظه ای بوجود می آید. بروز واکنش های سازگار با سایه و نیز تغییر در قابلیت تولید و میزان روغن بذر نمایانگر آن است که شدت نور از نظر مورفوژنتیکی تاثیر قابل ملاحظه ای دارد. اثر فتوپریودهای مختلف بر رشد و گلدهی کنجد مهم است زیرا عامل مهمی است که بر بازدهی تاثیر می گذارد. بررسی ها نشان می دهد که طول روز بر میزان روغن بذر موثر است. تحقیقات نشان داد که فتو پریود ۶ تا ۱۰ ساعته بر درصد روغن بذر بی تاثیر بود اما دوره های بلندتر تا ۲۰ ساعت این درصد را افزایش داد.
۴- باد:
این گیاه در برابر صدمات ناشی از باد حساس است و توصیه می شود که در مناطقی که معمولا در هنگام برداشت بادهای شدیدی می وزد از کاشت تیپ های ساقه بلند که می توان آنها را با کمباین برداشت کرد خود داری کرد. بیشتر تیپ های تنومند اما شکننده نیز برای مناطق باد خیز مناسب نیستند زیرا مقدار زیادی از بذرها ممکن است به دلیل خرد شدن از مزرعه بیرون بروند. گفته می شود علت عدم موفقیت کاشت گیاه کنجد در جنوب فرانسه آن بود که در اثر بادهای شدید منطقه تعداد زیادی از ساقه ها شکست و آسیب زیادی به بذرها وارد شد.
۵- ارتفاع:
کنجد معمولا در ارتفاع کمتر از ۱۲۵۰ متری می روید و تا ارتفاع ۱۵۰۰ متر نیز می تواند سازگار شود. کشت در ارتفاعات بالا ممکن است باعث کاهش مقدار روغن شود. تیپ هایی که در ارتفاع بالا می رویند معمولا کوچکند و رشد سریعی دارند و نسبتا بی شاخ و برگ هستند. فقط یک گل در کنار برگ می روید و بازدهی بذر آنها کم است. مقدار روغن با ارتفاع رابطه عکس دارد به این ترتیب با پایین آمدن ارتفاع مقدار روغن افزایش می یابد و به بیشترین مقدار خود می رسد.
۶- خاک:
کنجد در انواع مختلف خاک به خوبی رشد می کند اما در خاک های نسبتا حاصلخیز با زهکش مناسب بهتر از خاک های دیگر رشد می کند. اما کاشت کنجد در اکثر خاک های ایران امکان پذیر است. ترکیب و ساختمان خاک در مقایسه با ظرفیت نگهداری آب در درجه دوم اهمیت قرار دارد زیرا کنجد در همه مراحل رشد در مقابل حتی دوره های کوتاه غرقابی شدن بیش از حد حساس است. خاک های شور برای کشت کنجد مناسب نیستند. کنجد به شوری بیش از حد حساس است و تجمع نمک سبب از بین رفتن محصول کنجد می شود. کنجد به خاک هایی با بافت متوسط و نرم نیاز دارد که دارای ذخیره مواد غذایی بالا، اسیدیته در حد خنثی یا کمی اسیدی و یا کمی قلیایی باشد. PH مناسب برای گیاه کنجد ۵.۵ تا ۸ است. در اراضی باتلاقی و شور کشت آن نتیجه بخش نخواهد بود. معمولا کشت کنجد در خاک های نرم شنی و خاک های شنی یا مخلوط، حاصلخیز و غنی نتیجه مطلوبی به بار می آورد
ارقام کنجد:
از گیاه کنجد صدها نژاد و واریته وجود دارد که از حیث اندازه، رنگ، شکل، نمو، رنگ گلها، ترکیب بذر و … با یکدیگر تفاوت های قابل ملاحظه ای دارند.
معرفی نام برخی از ارقام معروف گیاه کنجد:
آراواکا – ریو – دلکو ۲۰ – گریولو – روفیجی – اینامر ( پر شاخ و برگ ) – مورادا ( پر شاخ و برگ ) – آکاریگو ( دارای انشعاب کم ) – گلایوکازودرس ( پس از ۹۷ روز می رسد ) – آسیترا ( پس از ۸۹ روز می رسد ) – سان های چی( مخصوص خاک های حاصلخیز ) – باوانگ پی ین( مخصوص خاک های حاصلخیز )
زمان مراحل اجرایی کاشت، داشت و برداشت کنجد:
فروردین و اردیبهشت: تهیه زمین، کاشت
اردیبهشت و خرداد: مراقبتهای زراعی شامل: آبیاری، سرک و وجین
تیر و مرداد: ادامه مراقبتهای زراعی و برداشت
عملیات کاشت:
کنجد در زمین هایی که برای زراعت مناسب نیستند و یا در نواحی که برای آبیاری محصول در دست نیست با روش ها و ابزار آسان و بیشتر با استاندارد های پایین کشاورزی کشت صورت می گیرد. ولی انتخاب زمین مناسب، تهیه صحیح بستر کاشت، مصرف کود و روش صحیح کاشت می تواند در بازدهی بیشتر دانه و محتوای روغن و پروتئین آن تأثیر زیادی داشته باشد.
عملیات کاشت شامل موارد ذیل می باشد:
تهیه زمین – کود دادن – انتخاب بذر و مقدار آن – زمان کاشت – روش کاشت
الف ) تهیه زمین: یکی از مسائل مهم تولید کنجد به شمار می رود زیرا: بذر کوچک، گیاهچه ضعیف و رشد کند اولیه آن ایجاب می کند که بستر بذر دارای ذرات ریز، صاف، مسطح و متراکم باشد تا امکان برداشت محصولی رضایت بخش به وجود آید.
شخم عمیق پاییزه، یک شخم سطحی در بهار، دیسک و ماله تا خاک را کاملاً نرم کند، البته اگر زمین لایه های رسی و سخت نداشته و خاک حاصلخیز و هوموس دار باشد همان عملیاتی که برای کشت گندم و جو انجام می شود، شاید برای کشت کنجد هم کافی باشد.
ب ) کود دادن: افزودن ۱۰ تا ۱۵ تن کود دامی پوسیده در هر هکتار و دادن کود های ازته، فسفره و پتاسه مقدار عملکرد را بالا می برد.
معمولاً ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلو گرم فسفات دامونیوم و ۱۰۰ کیلو گرم اوره در هر هکتار مصرف می شود و در خاک های شنی یا اسیدی مصرف کود های پتاسه نیز الزامی است.
نکات مهم در استفاده از کود های فسفر، پتاسیم و ازت:
کود فسفر : برای افزایش عملکرد اهمیت زیادی در کنجد دارد. به خصوص در زراعت آبی.
کود ازت: باید در صورت در دسترس بودن فسفات انجام گیرد زیرا در صورت کمبود فسفر، ازت تنها ممکن است بازدهی را کاهش دهد و بر مقدار روغن نیز تأثیر منفی داشته باشد. ضمناً نباید فراموش کرد که مقداری از ازت را باید به صورت سرک و در زمانی که ارتفاع بوته ها به ۲۰ سانتیمتر رسیده باشد مصرف نمود.
کود پتاسیم: تجزیه بوته های رشد کرده کنجد معمولاً نشان دهنده مقدار زیادی پتاسیم به خصوص در کپسول ها است، اما در صورتی که در محل کمبود مشخصی از نظر پتاسیم وجود نداشته باشد کاربرد آن به مقدار اندک ضرورت می کند.
توجه: در اراضی آبی که مقدار قابل توجهی ازت و فسفر مصرف می شود، برای حفظ تعادل غذایی مصرف پتاسیم ضروری است.
پ ) انتخاب بذر و مقدار آن: مقدار بذر به منطقه و نوع کاشت بستگی دارد. هنگامی که کنجد همراه با محصولات دیگر کاشت می شود، فاصله و میزان بذر بستگی به نوع محصول همراه و تجربه کشاورز در منطقه دارد و هنگامیکه کنجد به صورت خالص کشت می شود تراکم گیاه در هکتار بستگی به شرایط اقلیمی و نوع بذر دارد. معمولاً در زراعت های دست پاش مقدار ۵ تا ۱۵ کیلوگرم در هکتار کاشته می شود.
در زراعت های ردیفی معمولاً ۳ تا ۵ کیلوگرم در هکتار بذر مصرف می شود.
در ایران در بعضی از مناطق ۱۰ کیلوگرم بذر مصرف می شود و باید توجه داشت که به علت نامناسب بودن کشت ممکن است مقداری از بذر توسط مورچه ها، پرندگان یا عوامل دیگر از بین برود.
نکته بسیار مهم: توصیه می شود، یک روز قبل از کاشت، بذر را با محلول ۵ در هزار سولفات مس یا با کاپتان ۷۵ درصد به نسبت ۷۰ گرم برای یکصد کیلو بذر و یا با فرمالین یا تیرام ضدعفونی نمود.
ت ) زمان کاشت: کنجد برای جوانه زدن به یک بستر گرم و مرطوب و دمای نسبتاً بالا نیاز دارد. زمان کاشت هنگامی که درجه حرارت خاک به ۲۰ درجه سانتیگراد رسیده باشد. بهتر است دمای بستر بذر ۲۵ تا ۲۷ درجه سانتیگراد باشد. دمای زیر ۱۸ درجه سانتیگراد رشد گیاهچه را به تعویق خواهد انداخت و زیر ۱۰ درجه سانتیگراد جوانه زدن به طور طبیعی متوقف می شود.
تذکر: اگر در منطقه، کاشت با فصل بارندگی همزمان است که دوره بارندگی کوتاه ولی پر باران است، بهتر است پس از پایان بارندگی و زمانی که دمای خاک افزایش می یابد اقدام به کاشت نماییم.
توجه: کنجد نسبتاً به کندی جوانه می زند و رشد اولیه گیاهچه های جوان نیز کند است.
ث ) روش کاشت: چون بذر کنجد کوچک است برای افزایش حجم، بذر ها را با شن، خاک یا خاکستر مخلوط می نمایند تا یکنواخت تر پراکنده شود.
برای کاشت مکانیزه چه با دستگاه های بذر پاشی کوچک دستی یا بذر کار هایی که به وسیله دام کشیده می شود یا بذرکار های تراکتوری اقدام به بذر کاری می شود.
کنجد در اراضی دیم روی زمین مسطح یا در درون جوی ها با فاصله ۴۰ تا ۴۵ سانتیمتر و ۸ تا ۱۵ سانتیمتر روی ردیف ها می کارند و در شرایط آبی آن را روی پشته ها و با فاصله ۴۵ تا ۵۵ سانتیمتر و فاصله ۴ تا ۶ سانتیمتر روی ردیف ها کشت می نمایند.
نکته بسیار مهم: یکنواخت بودن عمق کاشت و میزان بذر برای دستیابی به حداکثر بازدهی ضروری است. عمق کاشت بسته به نوع خاک بین ۲ تا ۵ سانتیمتر و می تواند تا ۱۰ سانتیمتر هم باشد که علاوه بر جنس خاک زمان کاشت و میزان رطوبت خاک در بستر نیز در تعیین آن موثرند، که تعیین عمق صحیح باعث یکنواختی رشد شده و در موقع برداشت، بوته های کوتاه به وسیله کمباین یا درو نشده و یا مقداری زیادی از محصول از بین خواهد رفت.
عملیات داشت:
عملیات داشت شامل موارد ذیل می باشد:
آبیاری – مبارزه با علف های هرز – مبارزه با آفات – مبارزه بیماری ها
الف ) آبیاری: مقاومت کنجد در برابر خشکی از مزایای عمده آن محسوب می شود زیرا می توان آن را در مناطق نسبتاً خشک کشت نمود.
گیاهچه کنجد در برابر کمبود آب بسیار حساس است و اگر رطوبت خاک کافی نباشد ناچار نیاز به آبیاری خواهد بود و در صورتیکه امکان آبیاری باشد مسلماً با مصرف بیشتر انواع کود های شیمیایی و تکنیک های کشاورزی پیشرفته می توان انتظار محصولی بیشتر نیز داشت.
کنجد در زمان جوانه زدن، گل دادن و دانه بندی به رطوبت کافی در خاک احتیاج دارد. در مرحله جوانه زدن باید خاک نم دار باشد تا جوانه زده و خروج گیاهچه از خاک به راحتی امکان پذیر بوده و سله خاک مانع خروج آن نشود و بهتر است در صورت امکان هیرم کاری شود یعنی قبلاً زمین آبیاری شده و پس از گاو رو شدن اقدام به کشت گردد. در این حالت آبیاری بعد از کاشت باعث پایین آمدن درجه حرارت خاک نشده و جوانه زدن به تأخیر نخواهد افتاد. پس از به ساقه رفتن، مقاومت در برابر کم آبی بیشتر می شود، ولی در موقع به گُل رفتن حتماً به آبیاری نیاز دارد و بالاخره در موقع شروع کپسول بندی است، که آبیاری به موقع سبب پر شدن کپسول ها و دانه بندی کامل می شود. زمانی که اولین غلاف ها شروع به رسیدن می نمایند باید آبیاری به طور کامل قطع گردد تا رسیدن غلاف ها تسریع شود، باید توجه داشته باشیم که آبیاری قبل از کاشت بیشترین اهمیت را دارد.
توجه: باران زیاد در زمان گُل دادن باعث کاهش محصول می گردد و اگر زمان برداشت و یا موقعی که آماده برداشت شده اند باران ببارد باعث ابتلا به بیماری های قارچی شده، و با تأخیر در خشک شدن کپسول ها، باعث کم شدن محصول خواهد شد.
نکته: کشت کنجد آبی در مناطقی که آب و هوای گرم آفتابی و خشک دارند نتیجه بسیار مطلوب خواهد داشت.
ب ) مبارزه با علف های هرز: با توجه به اینکه رشد اولیه گیاهچه کنجد بسیار آهسته و برعکس رشد علف های هرز مناطق گرم، بسیار سریع می باشد،کنجد برای علف های هرز رقیب بسیار ضعیفی است و نیاز به بستر بذری عاری از علف های هرز دارد و به همین دلیل اکثراً از علف کش های قبل از سبز شدن مثل CIPC ( کلروپروفام ) و آلاکلر، دیفنامید، پرمترون و تری فلورامین استفاده می نمایند.
در زراعت های ردیفی می توان با استفاده از کولتیواتورهایی که به ریشه کنجد خسارت وارد نسازد استفاده نمود و گاهی ممکن است ۲ یا ۳ بار وجین کردن مورد نیاز باشد. ولی با رشد کنجد نیاز به وجین کاهش می یابد. البته در صورتیکه تراکم بوته زیاد و بیش از حد لزوم باشد می توان زمانی که بوته ها به ارتفاع ۸ تا ۱۰ سانتیمتری رسیده اند همراه با وجین عمل تنک کردن را نیز انجام داد.
پ ) مبارزه با آفات: کنجد گیاهی است که به وسیله تعداد زیادی از آفات حشره ای مورد حمله قرار می گیرد، ولی اهمیت نسبی این حشرات در کشورها و مناطق مختلف متفاوت است.
آفات عمومی مانند: ملخ، شته ها و… نیز می توانند به مزارع کنجد در همه مراحل رشد صدمه بزنند و در مقیاس وسیع نیز شایع می باشند و شته ها علاوه بر تغذیه از گیاه و آسیب وارده باعث انتقال بیماری های ویروسی و خسارت مضاعف می گردند.
آفات اختصاصی سایر زراعت ها مثل: کارادرینا، اکروتیس، برخی از سرخرطومی ها و پشه ها و همچنین آفات انباری مثل انواع بید ها می توانند به کنجد در مزرعه و انبار آسیب فراوان وارد سازند.
ت ) مبارزه بیماری ها: تعداد زیادی از بیماری های قارچی و ویروسی کنجد را مبتلا به بیماری می سازند. ولی پراکندگی بسیاری از آنها محدود و تنها در بعضی از مناطق ممکن است شدید باشد.
توجه: چون در مورد بسیاری از بیماری های قارچی و ویروسی، بذر ممکن است عامل انتقال بیماری باشد، ضد عفونی کردن بذر باید قبل از کاشت امری ضروری تلقی گردد و یا بذر از محلی مطمئن و عاری از بیماری تهیه و خریداری شود.
شایع ترین بیماری های کنجد:
لکه برگی – پوسیدگی ساقه – بیماری سبز گُل می باشد. سایر بیماری های کنجد در ایران چندان ارزش اقتصادی ندارد و برای کاهش شیوع و گسترش آنها بهتر است در صورت امکان از روش های زراعی استفاده کرد و ضمن ضد عفونی کردن بذر، حتی المقدور از ارقام مقاوم به بیماری شایع منطقه استفاده گردد.
عملیات برداشت:
برداشت کنجد به علت ریزش دانه ها از داخل کپسول دشوار و چنانچه زمان برداشت با دقت انجام نشود مقادیر قابل توجهی از محصول به هدر خواهد رفت. کنجد را زمانی برداشت می کنند که دانه ها در کپسول های پایینی رسیده باشند. معمولاً کپسول ها از قسمت پایین ساقه به بالا می رسند و برگ ها شروع به ریزش می نمایند، ولی کپسول ها هنوز سبز هستند و قبل از خشک شدن کپسول ها باید اقدام به برداشت شود.
کنجد معمولاً ۸۰ تا ۱۵۰ روز و در اغلب موارد ۱۰۰ تا ۱۱۰ روز پس از کشت آماده برداشت است، اما برخی از ارقام جدیدتر برای نمونه: گلایوکا ۹۷ روز – اسیترا ۸۹ روز – اراواکا ۷۰ تا ۷۵ روز پس از کاشت میرسند. هنگام رسیدن برگ ها و ساقه ها از رنگ سبز به زرد و سپس به قرمز متمایل می شوند.
برداشت دستی و مستقیم کنجد:
برداشت دستی: بوته را با داس درو کرده یا بوته را از خاک بیرون آورده و به صورت ایستاده نگاه می دارند تا خشک شود و تیپ های شکوفا را روی پلاستیک یا برزنت وارونه می کنند تا دانه ها بریزد و بقیه دانه های را پس از کوبیدن بوته ها جدا می نمایند. در هنگام درو ممکن است کپسولهای بالای ساقه نارس باشند، ولی در مدت زمانی که قبل از خرمن کوبی صرف خشک شدن کپسولها می شود امکان می دهد که بذر بدون اینکه به کپسول ها رسیده آسیب وارد آید، برسد. واریته های ناشوکفا را می توان با یک ماشین درو یا کمباین مستقیماً برداشت نمود. آنها که محصول را قبل از رسیدن کامل درو می کنند در ردیف هایی روی زمین قرار می دهند تا خشک شده و سپس آنها را با کمباین جمع آوری می نمایند.
برداشت مستقیم: کمی مشکل و باید کمباین کاملاً تنظیم شده باشد. استفاده از مواد برگ ریز مثل: آندوتال و دی کوات باعث سرعت در رسیدن غلاف ها می شود.( این امر سبب آلوده شدن بذر نیز می شود و در صورت مصرف مستقیم برای خوردن یا آشپزی باید مورد توجه قرار گیرد ).
بازدهی کنجد در هکتار:
بازدهی کنجد از چندصد کیلو تا ۳۰۰۰ کیلو در هکتار متغیر است و به طور معمول در بسیاری از کشور ها حدود ۲۰۰۰ کیلو گرم است.
منابع :
کتب :
کتاب زراعت گیاهان صنعتی – تألیف محمد علی رستگار – انتشارات برهمند – چاپ صادق – نوبت چاپ اول – ۱۳۸۴ – شابک ۴-۴۵-۶۹۰۸-۹۶۴
